O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

E m ish (s o 'r is h ) h a r a k a tla r i
y a n g i t u g ' i l g a n b o l a n i n g la b ig a 
te g ilg a n d a n a m o y o n b o 'la d i . Bu refleks u ch lik n e r v in in g sezuvchi 
o x irla ri t a ’sir la n g a n d a y u z a g a ch iq ad i, q o ' z g ' a l i s h u c h lik nevdan 
u zu n c h o q m iy a d a y u z nervi bilan til osti n e r v in in g m o to r yad ro la rig a 
o 'ta d i.
O v q a t c h a y n a s h
o g ' i z b o ' s h l i g ' i d a g i r e s e p t o r l a r n i n g
t a ’sirla n ish ig a j a v o b a n refleks y o ' l i bilan y u z a g a c h iq a d ig a n harakat 
akti b o 'l i b , pastki j a g ' n i n g y u qori j a g ' g a n isb a ta n siljishidan iborat. 
R . M a g n u s n in g m a 'l u m o t l a r i g a q a r a g a n d a o v q a t ch a y n a s h markazi 
u z u n c h o q m i y a d a , s h u n i n g u c h u n , b u l b a r h a y v o n l a r d a o v q a t
c h a y n a s h re f le k s in i y u z a g a c h i q a r is h m u m k i n . T a l a m u s va m iy a 
p o ' s t l o g ' i n i n g m o to r z ona la ri b utun b o 'l g a n d a g i n a o v q a t chaynash 
akti no zik ro q boshqariladi.
O v q a t yu tish
m u ra k k a b k o o rd in a ts iy a la n g a n re fle k to r akt b o 'lib , 
unin g yuza ga chiqishida o g 'i z b o 's h lig 'i, halqum va q iz ilo 'n g a c h bosh 
q is m in in g k o 'p g i n a m u s k u lla r i q atn ash a d i. O v q a t yu tis h akti ikki 
f a z a d a n ib orat: 1) o v q a t lu qm a si sh a k lla n ib , h a lq u m b o ' s h l i g ' i g a
yaq in las h tirila d i; 2) o v q a t y utilib , h alq u m m u sk u llari q isq a ra d i, ayni 
v a q td a ta n g lay pardasi k o 'ta r ila d i, hiqildoq usti t o g 'a y i (epiglottis) 
esa pastg a tushadi. Bu m e x an iz m n in g birinchi qismi ixtiyoriy ravishda. 
ik kin chi qism i ixtiyorsiz-shartsiz refleks y o 'l i bilan boshqariladi.
108

---

O v q a t yu tis h a k tid a u ch lik nerv, til-h a lq u m n ervi va a d a shga n 
n e rv n in g afferent sistem a la ri qatn ash a d i. O v q a t y u tis h m a rk a zi shu 
reflektor aktni y u z a g a c h iq aru v ch i k o ‘p g in a y a d r o la rn i n g funksional 
b ir la sh m a s id a n iborat.
Q usish
h alk u m va m e ‘da reseptorlari t a ‘sir la n g a n d a , sh u n in g d e k
v e s tib u lo r e s e p to r la r va b o sh q a b a ’zi r e se p to rla r t a ‘s ir la n g a n d a kelib 
ch iq u v ch i re fle k to r aktdir. S hu r e se p to rla rd a n a ffe re n t to la la r orqali 
uzunchoq m iyaga keluvchi im pulslar uzunchoq m iya dagi, shuningdek 
orqa m iy a d a g i k o ‘p g in a ef fe k to r n e y r o n la rg a boradi.
R e fle k s y o ‘li b i l a n g i n a e m a s , u z u n c h o q m i y a n i n g q is m la r ig a
o ' s m a , y a l l i g ’la n ish j a r a y o n i n i n g t a ’sir etishi yoki k alla ichid agi 
bosim ning oshishi natijasida h am kishi qusishi m um kin. Q o n d a erigan 
m o d d a la r, M a s a la n , m ik r o b t o k s i n la r i v a teri o s t i g a k ir iti lg a n d a
qustiruvchi b a ’zi d o r i l a r ( a p o m o r f i n ) qusish m a rk a z ig a g u m o r a l y o ‘l 
bilan t a ’sir etishi h am m um kin.
Q usish v aqtida m e ’d aga kirish y o ‘li o c hiladi, ic hak m u skullari va 
m e ’da d e v o rla ri q isq a ra d i, q o rin pressi va d ia fr a g m a m u sk u lla r i, 
halqum , hiqildoq, til va o g ‘iz muskullari qisqaradi, s o ’lak va k o ‘z yoshi 
chiqadi.
Q u s i s h v a q t i d a m a r k a z i y n e r v s i s t e m a s i d a g i k o ’ p g i n a
m arkazlam ing holati o ‘zgaradi, chunki unda miya o ’zanin in g retikulyar 
form a tsiyasi h a m qatn ash a d i. R e tik u ly a r f o rm a ts iy a k o ‘p m a rk a z la r 
bilan b o g ’langani u ch u n u zu n c h o q m iy a bilan o rq a m iy a n in g turli 
qism larid agi n e y r o n la r faoliyatini funksio nal jih a td a n birlashtiradi va 
kelishtiradi, yuqo riro q d a g i m a rk a z la m in g holatini o ’zgartiradi.