O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Shartli refleks h osil bo ‘lish mexanizmi.
S hartsiz refleksni qandaydir 
befarq t a ’sirot bilan bir necha bor m os kelishi natijasida shartli refleks 
hosil b o 'la d i. M arkaziy nerv sistem asi ikki nuqtasining bir necha bor bir 
vaqtda q o 'z g 'a lis h i ular o 'rta sid a
vaqtinchalik aloqa
hosil b o 'lish ig a 
olib keladi, natijada dastlab m uayyan shartsiz refleksga hech qanday 
aloqasi b o 'lm a g an befarq ta ’sirot ushbu refleksni chaqira boshlaydi. 
D em ak, shartli refleks hosil b o 'lish i m exanizm i asosida 
vaqtinchalik
aloqaning h osil bo 'lishi
y otar ekan.
I.P.Pavlov dastlab vaqtinchalik aloqa shartli ta ’sirni qabul qiluvchi 
bosh m iya p o 's tlo g 'id a va shartsiz refleksning p o 'stlo q osti m arkazlari 
o 'rta sid a hosil bo'lad i, degan. K eyinchalik tajriba natijalariga asoslangan 
holda, I.P.Pavlov vaqtinchalik aloqa faqat bosh m iya p o 's lo g 'id a shartli 
ta ’sirotning va shartsiz refleksning p o 'stlo q d ag i m arkazlari orasida hosil 
b o 'lad i, degan xulosaga keladi. I.P.Pavlov laboratoriyasida har qanday 
shartsiz refleksning bosh m iya p o 'stlo g 'id a m arkazi m avjudligi tajribada 
isbotlab berildi.
Vaqtinchalik aloq a n in g h o sil b o 'lish i fizio lo g ik m exanizm i.
l.P. 
Pavlov b o 'y ic h a vaqtinchalik aloqaning hosil b o 'lish i bir vaqtda bosh 
m iya p o 'stlo g 'in in g ikki nuqtasi q o 'zg 'alish i: y a ’ni, shartli ta ’sirotni qabul 
qiladigan va bosh m iya p o 'stlo g 'id a g i shartsiz refleks m arkazlarining bir 
vaqtda q o 'z g 'a lis h i natijasidir. Bosh m iya p o 'stlo g 'id a g i bir vaqtdagi 
q o'zg'alish lam in g mavjudligi, q o 'zg 'alish jarayonining kuchsizroq joydan 
(shartli ta ’sirot natijasida kelib chiqqan), kuchliroq (sh artsiz t a ’sirot
435

---

9 1 - r a s m . S h a r t l i r e f l e k s
h o s i l b o ' l i s h i n i n g I . P . P a v l o v
( A ) v a E . A . A s r a t y a n l a r ( B )
b o ' y i c h a c h i z m a l a r i .
K -po 'stloq; ZS-ko ‘ruv
m arkazi; S J-s la k bezi;
K P-hazm m a rka zin in g
p o ‘stlo q d a g i vakilligi;
G-ko ‘z; M -m uskul; Ya-til;
S - p o ‘stloq o sti m arkazi;
I-b o sh m iya p o 's tlo g 'i
ku lra n g m oddasidagi
ко ‘ruv m arkazi bilan so ‘lak
ajralish reflekslari
o ra sid a g i vaqtinchalik
aloqa; 2-oq m oddadan
о 'tgan a sso tsia tiv y o 'I;
3-po ‘stloq osti
m arkazlaridagi y o ‘I.

---

natijasida kelib chiqqan) jo y g a harakatlanishini keltirib chiqaradi. Shu 
harakatlar natijasida bosh m iya p o ‘stlog‘ining ikki nuqtasi o 'rta sid a yangi 
y o 'l ochiladi. Demak, I.P.Pavlov bo'y ich a vaqtinchalik aloqahosil bo'lishi 
m exanizm i asosida yangi y o 'l ochilishi - dom inantlik ja ra y o n i yotadi. 
Lekin dom inant o 'ch o q va vaqtinchalik aloqa o 'rta sid a katta farq m avjud, 
dom inant o 'c h o q qisqa davom etsa, hosil b o 'lg a n v aqtinchalik aloqa 
tu rg 'u n b o 'lad i. Shuning uchun d o m in a n tlik jaray o n i vaqtinchalik aloqa 
h o sil b o 'lis h in in g b o s h la n g 'ic h d av rid a , y a ’ni n e y ro n la r o rasid a g i 
ishlam ay turgan sinapslarning ishlab ketishida katta aham iyat kasb etadi.
V a q tin c h a lik a lo q a n in g m u s ta h k a m la n is h i, y a ’ni b o sh m iy a 
p o 's tlo g 'in in g ikki nuqtasi orasidagi sin ap slarn in g o 'tk a z u v c h a n lig i 
tu r g 'u n lig i b o sh q a m e x a n iz m la r a so sid a a m alg a o sh irila d i. A yrim
tadq iq o tch ilar fikricha, neyronlararo sinapslarda o 'tk az u v ch a n lik n in g
osonlashishiga sabab berilayotgan takroriy t a ’sirotlar n atijasida bosh 
m iya p o 'stlo g 'id a g i funksional o'zgarishlardir.
S hartli va sh a rtsiz ta ’siro tla m in g m os kelishi oraliq n ey ro n lard a 
y o 'q o lm a y d ig an iz qoldiradi, natijada bu y erd a o 'tk az u v ch a n lik tu rg 'u n
b o 'lib qoladi.
A yrim ta d q iq o tc h ila r f ik ric h a , v a q tin c h a lik a lo q a b o sh m iy a 
p o 'stlo g 'id a g i m orfologik o 'zg arish lar bilan bog'liq. I.S.Beritov b o'y ich a 
shartli va shartsiz ta ’sirotlar natijasida qo'zg'alayotgan bosh miya po'stlog'i 
sohalari orasid a n eyronlar va u larning sinaps sohasi y o 'g 'o n la sh ish i 
kuzatiladi. Bundan tashqari, neyron tanasi im puls kelayotgan tom onga va 
uning o 'sim tasi esa q o 'z g 'a lish uzatilayotgan tom onga qarab uzayadi va 
bu o 'zg a rish lar natijasida q o 'z g 'a lish n in g o 'tkazilishi tezlashadi.
A .I.R oytbak fikricha, vaqtinchalik aloqaning hosil b o 'lish i asosida 
m ana shu ikki nuqta o rasidagi n ey ro n la rn in g m iy elin q o b ig 'i bilan 
qoplanishi yotadi.
P.K.Anoxin b o 'y ich a vaqtinchalik aloqa shartli va shartsiz ta ’sirotlar 
bosh m iya p o 'stlo g 'in in g bitta neyroniga kelib tugashi va m ana shu neyron 
aksoplazmasida ketadigan kimyoviy jarayon natijasida RNK kodi o'zgaradi 
va vaqtinchalik aloqani ta’m inlovchi oqsil m olekulasi sintezlanadi.