O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Shartli refleks turlari.
O rganizm ja v o b reaksiyasini chaqirayotgan 
shartli ta ’sirot turiga qarab tabiiy va su n ’iy shartli reflekslar tafovut 
etiladi.
Tabiiy sh artli refleks
deb, sh artsiz ta ’sirotning tabiiy belgilariga, 
xossalari (m asalan: go'sh tn in g hidiga, k o 'rin ish ig a va h.k.) nisbatan hosil 
b o 'lg a n shartli refleks aytiladi.
437

---

Sun 'iy sh artli refleks
deb, shartsiz refleksga hech qanday aloqasi 
b o 'lm a g an ta ’sirotga (m asalan: q o 'n g 'iro q chalish va uni ovqatlantirish 
bilan m ustahkam lash) shartli refleks hosil qilishga aytiladi.
S h a rtli t a ’s iro tn i q a b u l q ila y o tg a n re s e p to rla r ta b ia tig a q a ra b
e k s tra re s e p tiv , in tr a re s e p tiv v a p ro p rio re s e p tiv s h a rtli re fle k s la r 
f a r q l a n a d i . 
E k s tr a r e s e p ti v s h a r t l i r e f le k s la r ,
ta n a n in g ta s h q i 
reseptorlariga berilgan shartli ta ’sirotga hosil qilingan shartli reflekslardir. 
Bu turdagi shartli reflekslar keng tarqalgan b o ‘lib, o ‘zgaruvchan tashqi 
m uhitga m oslashish reaksiyasini ta ’m inlaydi.
In tra re sep tiv sh a rtli reflek sla r
in tra re se p to rla rn in g fizik a v iy va 
k im y o v iy t a ’s ir la n is h id a n h o sil b o 'lu v c h i, g o m e o s ta z ja ra y o n in i 
ta ’m inlovchi shartli reflekslardir.
P roprioreseptiv sh arti reflekslar,
tana k o 'n d a la n g ta rg 'il m uskullari 
proprioreseptorlarini qitiqlashdan hosil bo'luvchi va harakat ko'nikm asini 
ta ’m inlovchi shartli reflekslardir.
B e rila y o tg a n s h a rtli t a ’s ir o tn in g ta rk ib ig a q a ra b so d d a va 
m urakkab shartli reflekslar aniqlangan.
S o dda sh a rtli refleksda
sh a rtli t a ’sir sifa tid a o d d iy t a ’sirlo v c h i 
(yorug'lik, tovush v a h .k .) qo'llaniladi. O rganizm hayot faoliyatida shartli 
ta ’sir yakka, oddiy b o 'lm a sd an , balki u m akon va zam ondagi voqea va 
hodisalar m ajm ui sifatida ta ’sir qiladi. B unday paytda organizm ni o 'ra b
turgan ta sh q i m u h it to 'la yoki u ning ay rim q ism lari shartli t a ’sirot 
vazifasin i o 'ta sh i m um kin. B unday t a ’sirla r n atijasida hosil b o 'lg a n
reflekslar m urakkab shartli reflekslar deb ataladi.
S h uningdek, bir vaqtda va ketm a-ket m a ’lum bir vaqt o ra lig 'id a
berilgan shartli ta ’sirotlar ta ’sirida hosil b o 'lg a n shartli reflekslar ham 
m avjud. B ularga m avjud va izli shartli reflekslar kiradi.