O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

O d a m la rd a h id b ilu v tizim in in g se zu v c h a n lig i.
In s o n la rd a bu 
sezgirlik ju d a yuqori: bitta hid biluv reseptori hid taratuvchi m oddaning 
bitta m olekulasi asosida q o 'z g 'a lish i m um kin, unchalik k o 'p b o 'lm a g an
reseptorlarning q o 'zg 'alish i hid bilish hissini chaqirishi mum kin. Shunday 
b o 'l s a h a m , in s o n l a r h id ta r a tu v c h i m o d d a h id i b o s h l a n g 'i c h
k onsentratsiyaning atigi 30-60% ini ajrata olada (ajratish b o 'sa g 'a si). 
Itlarda bu ko'rsatk ich odam larga nisbatan 3-6 m arotaba yuqori. Hid biluv 
tizim da adaptatsiya bir m uncha sekin r o 'y beradi, bu holat havo tezligiga 
va hid taratuvchi m oddaning k onsentratsiyasiga b o g 'liq b o 'lad i.
Ta'm biluv tizimi.
Evolyutsiya jarayonida ta ’m bilish ovqatni iste’mol 
qilish yoki q ilm aslikda m uhim bosqichga k o 'tarild i. T ibbiy sharoitlarda 
ta ’m bilish boshqa sensor tizimlar: hid biluv, taktil va term ik sensor tizimlar 
b ila n b irg a k o m b in a ts iy a la n d i. T a ’m b ilish x u d d i hid b ilish kabi 
x em oresepsiyaga asoslangan. T a’m bilish reseptorlari o g 'iz b o 's h lig 'ig a
tushgan oziq m oddalam ing xarakteri va konsentratsiyasi to 'g 'ris id a g i 
axborotlarni uzatadi. U larning q o 'z g 'a lis h i m iyani turli b o 'lim larid a 
shunday m urakkab zanjir reaksiyalarini chaqiradiki, bunda yo hazm
a ’zolarini ishga tushiradi yoki organizm uchun zararli m oddalam i o g 'iz
orqali tuflab chiqarib yuboradi.
Ta'm bilish reseptorlari.
T a’m bilish reseptorlari tilda, halqum ning 
orqangi devorida, yum shoq tanglayda, bodom chalarda va kekirdak ustida 
joylashgan. U lam ing k o 'p ch ilig i tilning uchida, q irg 'o q larid a va tilning 
orqangi qism ida joylashadi. T a’m biluv hujayralari kolbachasim on shaklga 
ega b o 'lib , o dam larda uning uzunligi va kengligi 70 m km atrofida. T a’m 
biluv hujayralari tilning shilliq qavati yuzasigacha yetib borm aydi, balki 
o g 'iz b o 's h lig 'i bilan m axsus teshiklari orqali bog'lanadi.
431

---

Ta’m biluv hujayralari - organizmdagi eng kam um r ko’ruvchi epitelial 
hujayralardir, o ’rtacha har 250 soatda eski hujayra yangisi bilan almashiniladi. 
Har bir ta ’m biluv hujayralarida uzunligi 10-20 mkm bo’lgan 30-40 ta nozik 
m ikrovorsinkalar bo’ladi. Bu m ikrovorsinkalar reseptorlar q o 'z g ’alishida 
m uhim aham iyatga egadir. Taxmin qilishlaricha, m ikrovorsinkalarda faol 
m a rk a z la r-ste re o sp e sifik q ism la r b o ’lib, h a r xil m o d d a la m i ta n lab
adsorbsiyalaydi. Oziq moddalarning kim yoviy energiyasini reseptorlar nerv 
q o ’zg’alishiga aylanish mexanizmi hali oxirigacha ochilmagan.