O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

(g ip erv en tilya tsiya ),
n atija d a ikkinchi it ta n asid ag i to m irla rid a C 0 2 
tarangligi pasayadi, 0 2 tarangligi esa ortadi.
Shu ikkinchi it tanasidan kislorodga bo y v a k arbonat angidridi kam
qon birinchi itning boshiga kelib, unda nafas olishni to 'x ta tib q o 'y ad i. 
C O ?, v odorod ionlari va gipoksiya nafas m arkazi neyronlariga ta ’sir etib 
nafas faoliyatining kuchayishiga sabab b o 'lad i.
Bu om illar ta ’sirida nafas markazi faoliyati kuchayadi. N afas faoliyatini 
boshqaruvchi xem oreseptorlar ikki guruhga b o 'lin a d i: periferik (arterial) 
va m arkaziy (m edulyar).
325

---

Periferik xem oreseptorlar.
A rterial qonda gaz tarkibi 0 ‘zgarishini 
(gipoksem iya, giperkapniya va atsidoz) sezuvchi resep to rlar ikki jo y d a 
joylash g an : aorta ra v o g 'i va uyqu arteriyasi b o 'lin a d ig a n jo y d a (korotid 
sinusida).
Q onda 0-, m iqdorining kam ayishi arterial xem oreseptorlam i ta'sirlab, 
o 'p k a ventily atsiy asin i reflek to r tarzid a kuchaytiradi. Bu reseptorlar 
doim iy q o 'z g 'a lg a n holatda b o 'lib , s o f 0 2 dan nafas olganda pasayadi. 
Q onda 
0 7
ning tarangligi m e ’yoridagiga nisbatan pasaysa ham aorta 
ra v o g 'i karotid sinusi xem oreseptorlaridan boradigan afferent im pulslar 
borishini kuchaytiradi.
B undan tashqari, arterial qonda C O ? tarangligini va vodorod ionlari 
q o n se n tra tsiy a sin in g ortish i ao rta ra v o g 'i v a k aro tid tan ac h ala rid an
b o r u v c h i a f f e r e n t im p u l s la r n i o s h ir a d i . G i p o k s iy a v a q tid a
x e m o r e s e p t o r l a m i C 0 2 g a s e z g i r l i g i p a s a y a d i. T o m ir la rd a g i 
x em oreseptorlar q o nning gaz tarkibi o 'z g a rish ig a o 'ta sezgir. U larning 
sezgirlik darajasi arterial q o n d a 0 2 v a C 0 2 tarangligining o'zgarishi, hatto 
nafas olish, chiqarish, chuqur va kam nafas olish g a b o g 'liq .
X em o resep to rlam in g sezgirligi nerv tizim i tom onidan nazorat qilib 
turiladi. P arasim patik nerv sistem asi afferent tolalarini ta ’sirlash ularning 
sezgirligini pasaytiradi, sim patik tolalarni ta ’sirlash esa kuchaytiradi.