O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Prostoglan din lar
-bu guruxga yuqori b iologik faollikka ega b o 'lg a n
m o d d a la r k irib , to 'y in m a g a n y o g ' k islo tasi h o silala rid ir. Bu gurux 
gorm onlari birinchi b o 'lib topilgan jo y i prostata bezi b o 'lg a n i uchun 
shunday nom lanadilar. U lar barcha a ’zo va to 'q im a la rd a hosil b o 'la d i. 
T a’siri asosan tom ir devorlari silliq m uskullariga ta ’sir etadi. B a ’zilari 
tom ir m uskullarini qisqartirib arterial bosim ni oshiradi, boshqalari esa 
tom irlam i kengaytirib, bosim ni pasaytiradi.
Bradikinin-'}it
g ' osti va oshqozon osti bezi, o 'p k a d a va k o 'p ch ilik
a ’zo lard a m avjud biologik faol m odda. U arteriolalar silliq m uskullarini 
b o 'sh ash tirib , arterial bosim ni tushiradi. Teriga issiqlik ta ’sir etganda 
shu yerd a hosil b o 'lib , tom irlam i kengaytiradi va ushlab k o 'rg a n d a shu 
soha iliq b o 'lad i.
/Iteeft'Zxo/w-parasimpatik nerv va sim patik vazodilatatorlar oxirlarida 
ishlab chiqariladi. Q ondan ju d a tez parchalanib ketganlagi uchun, uning 
ta ’siri faqat m ahalliy hisoblanadi.
M edullin-buyrakm ng
m a g 'iz m oddasida ishlab ch ikariladigan lipid 
m odda b o 'lib , qon-tom irlarga kengaytirkvchi ta ’sir k o 'rsa ta d i.
Qon depolari.
O dam organizm ida m avjud qonning ham m asi ham qon 
ay la n is h ig a ja lb qilinm aydi. U ning 45-50% gachasi qon depolari: taloq, 
jig ar, o 'p k a , teri osti to m irlar to 'rid a buladi. D epo rolini ven o z sistem asi 
ham o 'ta y d i.
O rganizm ning ehtiyoji kuchayganda qon depolaridagi qon chiqishi 
va aylanib yurgan qonning m iqdorini ortishi qon depolarining asosiy 
vazifasidir. Q on depolaridan qonni chiqishiga asosiy sabablar: em otsional 
holat, jism o n iy ish, organizm da kislorod yetishm asligi, q on y o 'q o tish va 
h.k. b o'lishi mumkin.
T aloq.
S u t e m iz u v c h i h a y v o n l a r t a l o g 'i u m u m iy q o n d a g i 
eritrotsitlam ing 20% gachasini sig 'd ira olishi m um kin. Q onning ushlanib 
tu ris h ig a sa b a b , u n in g q o n -to m irla rin i o 'z ig a h o s tu z ilis h ig a eg a 
ekanligidir.
Qon kapillyarlardan avvaliga yupka kavatli, cho'ziluvchan sinuslarga, 
s o 'n g ra v e n u la la rg a o 'ta d i. T aloq a rte riy a la ri va ta lo q , sin u sla rin i
300

---

venulalarga o 'tay o tg an jo y id a m axsus sfikterlari b o ‘lib, qon kelishi va 
ketishini boshqarib turadi. S finkterlar qisqarganda qonni oqib ketishi 
qiyinlashadi vataloqning hajmi kattalashadi. Sfinkterlar to'Iiqyopilm aydi, 
shuning uchun ham qon plazm asi o 'ta oladi, shaklli elem entlar esa o 'ta
o lm a y d i. O rg a n iz m n i q o n g a b o 'lg a n e h tiy o ji o rtg a n d a s fin k te rla r 
b o 'sh a sh ib , qon venoz tom irlarga chiqariladi.
Jigar.
Jig a rh a m taloq singari m a ’lum m iqdordagi qonni saqlab turishi 
m umkin. Jigardagi qon taloqdagi singari sirkulyatsiyadan chetda qolmaydi. 
Jigam ing depo vazifasi jig a r venalaridagi sfinkterlari qisqarishiga bog'liq. 
D epodan qonning chiqishi reflektor y o 'l bilan boshqariladi. A drenalin 
qonni chiqishini tezlashtiradi. C harv arteriyalarini toraytirib, jig arg a qon 
kirishini sekinlashtiradi. A drenalin bir vaqtda sfm kterlam i bo'shashtirib, 
sinuslar devorlari qisqartiradi. J igardan qonni chiqishiga kovak venalar va 
qorin sohasidagi venalardagi bosim ham ta ’sir etadi.
O 'pka.
O 'p k a n in g d ep o v az ifa si u n in g a rte riy a v a v en a la rin in g
hajm ini o 'z g a rish i hisobiga am alga oshiriladi. O 'p k a arteriyalari katta 
qon aylanish doirasi arteriyalariga nisbatan ingichka va c h o 'z ilu v ch a n
b o 'lib , b u yerda qon 5-6 barav ar past bosim da turadi. Lekin asosiy qon 
sa q lan u v c h i qism i v en a la r h iso b lan a d i. U ham y u p q a d evorli oson 
c h o 'z ilu v c h a n d ir. A yrim o m illar ta ’sirid a k atta qon aylanish doirasi 
tom irlari torayishi hisobiga o 'p k a d a qon to 'p la n ad i. S hunday q ilib,har 
ikkala qon aylanish doirasi tom irlari orasida payvasta b o g 'lan ish bor.
Teri.
T erining s o 'rg 'ic h s im o n osti kavati k ap illy a rla ri k engayib, 
m a ’lum m iq d o rd a g i q o n n i s ig 'd ir a o lis h i m u m k in . B u q o n ham
h arakatlanadi va dim lanib turadi. Bu yerdagi qon k apillyarlar to 'rid a n
o 'tm a y arterio-venoz anastam ozlari orqali o 'tad i. Q onni to 'p la n ib turishi 
eng avvalo term oreguyatsiya bilan b o g 'liq .