O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Birinchi tartibdagi to ‘Iqinlar
eng k o 'p b o 'lib , yurak qisqarishlariga 
b o g 'liq , sistolada k o 'tarilib . d iastolada pastga tushadi. Yozib olingan
291

---

tish ch alar soni yurak u rushlar soniga to ‘g ‘ri kelib 
pu ls to ‘Iqinlari
deb 
ham ataladi. B irinchi tartibli to iq in la m i yozib olishni davom ettirilsa, u 
o ‘z ko'rsatkichini o ‘zgartirganligini kuzatish mumkin. Bu ko'rsatgich nafas 
olg an d a pasay ib , nafas chiq arg an d a k o ‘ta rilad i, y a ’ni nafas olish va 
c h iq a rish b ila n b o g 'liq . S h u n in g u ch u n h am bu to 'lq in la r n i 
nafas
to'lqin lari
yoki 
ikkinchi ta rtibdagi to'lqin lar
deb ataladi.
Bu ikki to'lq in lard an tashqari egri chiziqda nisbatan ozroq (1 m inutda 
6-9 t a ) yurak faoliyati va nafas olish bilan b o g 'liq b o 'lm a g an to 'lq in lam i 
yozib olish m um kin. Bu to 'lq in la r 
uchinchi tartibdagi to'lqin lar
deb 
ataladi. Bu to 'lq in la r uzunchoq m iyada jo y la sh g a n to m irlar tonusini 
boshqaruvchi m arkaz tonusining vaqti-vaqti bilan ortishi va pasayishidan 
kelib chiqadi. Bu to 'lq in la r k o 'p ro q m iyani kislorod bilan ta ’m inlanishi 
b u z ilg a n d a , q o n y o 'q o tilg a n d a v a b a ’zi z a h a rli m o d d a la r b ila n
zaharlanganda k o 'p ro q kuzatiladi.
fClinik am aliyotda arterial bosim ni qonsiz, b ilvosita aniqlash usullari 
k eng q o 'lla n ila d i. R iv a-R o ch ch i u su lid a te k sh irila y o tg an odam n in g
y elk asig a kovak rezina m anjeta o 'm a tila d i. M anjeta esa rezina naylar 
orqali sim obli m onom etrga va havo yuborish uchun m o 'ljallan g an rezina 
balonga ulanadi, rezina m anjetaga havo yuborilganda u havo bilan to ' lib 
y elkani, o 'z o 'rn id a , y elk a arteriyasini qisadi. Yelka arteriyasidan qon 
o 'tish i to 'x ta y d i. H avo y uborishdan avval bilak arteriyasida pulsni topib 
olish kerak. Rezina manjetadagi havo asta-sekinlik bilan chiqariladi. Bosim 
m a ’lum d arajaga kelganda, bilak arteriyasida puls paydo b o 'la d i. Puls 
paydo b o 'lg an d a g i m o n o m etrk o 'rsatk ich i sistolik bosim ga to 'g 'r i keladi. 
Bu u sul y ordam ida faqat sistolik bosim ni aniqlash m um kin.
K orotkov usuli yordam ida esa m anjetkani pastroq qism idan tovushlar 
eshitiladi. S iqilm agan arteriyalarda tovush eshitilm aydi. M a n jetk ad ag i 
havo arteriyani qisib q o 'y ib , undan qon oqim i to 'x ta y d i. Bu holatda ham
tovush esh itilm ay d i. S o 'n g ra m a n jetk ad ag i h avo a sta -se k in lik bilan 
chiqarilsa, m anjetkadagi bosim sistolik bosim d arajasiga yetg an d a qon 
sisto la p ay tid a qisilgan tom irdan o 'ta b oshlaydi v a bu y erd a tovush 
p a y d o b o 'la d i . B irin c h i to v u s h p a y d o b o 'lg a n d a m o n o m e trd a g i 
k o'rsatkich sistolik bosim ga to 'g 'ri keladi. M anjetkadagi havoni chiqarish 
davom ettirilaveradi. S o 'n g ra tovush eshitilm ay qoladi, tovush eshitilm ay 
qolganda, m anjetkadagi k o 'rsa tk ic h diastolik bosim ga to 'g 'r i keladi.
Puls bosim i - sistolik bosim dan diastolik bosim ni ayrish y o 'li bilan 
aniqlanadi.
O 'rta c h a bosim aorta, yirik arteriyalardan q u y idagicha aniqlanadi.
292

---

P eriferik arteriyalarda esa P0.rt = Pdiast + P puls
---------------------------- = m m . sm. u st teng.
3
S o g ‘lom 15-50yoshli odam larda sistolik bosim 110-125 m m sim. ust. 
teng. 50 yoshdan o 'tg a n d a n so ‘ng k o 'ta rilg a n b o ia d i. 60 y o sh d a 135­
140 m m sim ust. C haqaloqda esa 50 m m sim ust. 1 yoshda 80 m m sim ust, 
diastolik bosim katta yoshli odam da 60-80 m m sim ust. Puls bosim i 35-50 
m m sim ust, o ‘rtacha bosim 90-95 m m sim ust teng.