O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Mallaxon
o`z 
hukmronligi davrida
(1858-1862)
Qorateginni o`ziga tobe qilib oladi. Bu davrda Buxoro amiri 
Qo`qon xonligining Xo`jandgacha bo`lgan hududlarini egallab olgan edi. Endi u Qo`qondagi 
ichki o`zaro nizolardan foydalanib Qorateginni qo`lga kirish maqsadida bu yerga Xudoyorxon 
boshchiligida qo`shin yuboradi. Mallaxon vaziyatning og`ir ekanligini tushunib Marg`ilon 
hokimi Qanoatshoh rahbarligida Qoratyeginga qo`shin jo`natadi. Qoratyegin hokimi 
Muzaffarxon (tojik) va Xudoyorxon tor-mor qilinadi. 
1860 yilda Mallaxon chor askarlariga qarshi himoyalanish maqsadida Toshkentga 
keladi. Bu yerdan u Rustambek va Nurmuhammad boshchiligida qo`shin tuzib ruslarga qarshi 
yuboradi. Ular ruslarning kichik bir otryadi bilan jang qilib, bir necha asirlarni olib orqaga 
qaytadilar. Shundan so`ng rus qo`shinlari To`qmoq va Pishpakka hujum qiladilar, bu joylarni 
vayron qilib xalqni taladilar. Mallaxon yana qo`shin to`plab himoya choralarini ko`rishga 
majbur bo`ladi. Bo`lgan voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan Mulla Niyoz Muhammadning 
bergan ma`lumotlariga qaraganda, Andijon hokimi Olimbek dodhoh va yo`lda unga 
qo`shilgan Toshkent hokimi Qanoatshoh rahbarligida 19 ming kishilik Qo`qon qo`shinlari 
yo`lga chiqdilar. Ular Olmaota, To`qmoq vaAshtakni egallab ilgari intilayotgan rus 
qo`shinlarining harakatini to`xtatishlari kerak edi. Qo`qon qo`shinlari rus askarlarini o`rab 
oldilar. Shu paytda qo`shinga qo`mondonlik masalasida Qanoatshoh bilan Olimbek o`rtasida 
kelishmovchilik chiqadi. Olimbek sotqinlarcha orqaga chekinadi. Qozoqlar ham jang 
maydonini tashlab chiqdilar. Jang davom etadi. Qanoatshoh Pishpek qal`asini egallaydi. U 
Olma-ota, Ashtak hududlarida yashovchi aholining bir qismini Pishpek, Marka, Avliyoota 

---

132 
tumanlariga ko`chiradi va qolgan kuchlarni orqaga qaytaradi. O`zi esa Pishpekni himoya 
qilish maqsadida bu yerda qoladi.
1
Mulla Niyoz Muhammadning hikoya qilishicha 
Qanoatshoh ruslarga qarshi kurash choralarini kuchaytirish o`rniga qozoqlarni talash bilan 
ovora bo`ladi. Qozoqlarning qabila boshliqlaridan biri Tursunboy sovg`a-salomlar bilan 
Qanoatshoh oldiga kelib: biz, musulmonlar sizning zulmingiz va siquvingiz tufayli kofir-
ruslarga qo`shildik degan.
Mallaxon ham Qo`qon taxtida uzoq qolaolmadi. U 1862 yilda uyushtirilgan saroy 
to`ntarishi oqibatida hokimiyatdan mahrum bo`ladi va boshi tanasidan judo qilinadi. Taxtga 
Sarimsoqbekning o`g`li, Sheralixonning nabirasi