O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Sherali (1842-1844)
xon qilib ko`tariladi, Ibrohim Dodhoh Xo`jandga qochib ketadi. 
Xonlikning taxtiga Sherali o`tirgan bo`lsa-da, lekin amalda barcha davlat ishlarini Mingboshi 
etib tayinlangan qipchoq qabilalarining boshlig`i Musulmonqul olib borardi. Qo`shin ham 
uning ixtiyorida edi. Chunki qo`shin garnizoni asosan qipchoqlardan tuzilgandi. Eng 
mas`uliyatli lavozimlarga qipchoq beklari tayinlangan edilar. Amir Nasurlloxon o`z mavqeini 
tiklash maqsadida 1842 yilda Qo`qonga yana qo`shin tortib keladi va shaharni 40 kun qamal 
qiladi. Biroq Xiva xoni Olloqulixon Buxoroga hujum qilganligi to`g`risida xabar yetib 
kekgach, Nasrulloxon qaytib ketishga majbur bo`ladi. Xo`jand va Toshkent yana Qo`qon 
xonligiga o`tadi. Qo`qon xonligi o`zining Umarxon davridagi chegaralarini tiklashga 
muvaffaq bo`ladi. 
Sheralixon davrida xalqni ezish kuchayadi, buning ustiga qipchoqlar muhim 
lavozimlarni egallab olib o`zbek qirg`iz, tojiklar ustidan o`z hukmronligini o`tkazmoqchi 
bo`ladilar. Shu sabab xonlikningda qipchoqlarga nisbatan norozilik kuchaya boradi. Buni 
Sheralixon ham tushunadi va Musulmonquldan qutilish yo`lini izlay boshlaydi. Bundan 
xabardor bo`lgan Musulmonqul nayrang ishlatishni rejalashtiradi. U qipchoq boshliqlarini 
maxfiy yig`inga chaqirib, Sheralixon o`rniga yangi xon qo`yishni taklif etadi. Shu bilan bir 
qatorda qipchoqlarga va shaxsan Musulmonqulga qarshi bo`lganlarni ham yo`q qilishni 
rejalashtirishadi. Buni amalga oshirish uchun juda qulay vaziyat mavjud edi.
Soliqlar xaddan tashqari oshib ketishidan norozi bo`lgan o`shliklar qo`zg`olon 
ko`taradilar. Bu vaziyatdan foydalanmoqchi bo`lgan Musulmonqul Qo`qondagi mavjud 
qo`shin bilan O`shga borib qo`zg`olonni bostirmoqchi bo`ladi. Uning yo`qlik vaqtida Isfara 
hokimi Samarqandga borib mahrum Qo`qon xoni Olimxonning o`g`li Murodxonni Qo`qonga 

---

131 
olib kelib taxtga o`tkazishlari lozim edi. Yangi xon taxtga o`tirgandan so`ng qipchoqlarga 
qarshi bo`lganlar shubhasiz Murodxonni qo`llab quvvatlashlari lozim edi. Musulmonqul esa 
qo`shinlar bilan kelib Qo`qonni «ozod» qilib, «fitnachi»larni jazolashi lozim edi. 
Rejaga muvofiq Musulmonqul Qo`qon qo`shinlari bilan qo`zg`olonni bostirgani 
O`shga ketadi. Isfara hokimi Sotiboldibek esa Samarqandga jo`naydi. Ammo, 
Musulmonqulning rejasini bilmagan Shaxrixon hokimi o`zining qo`shinlari bilan O`shga 
borib qo`zg`olonni bostiradi. Musulmonqul, bu xabarni olgach, orqaga qaytmaydi va O`shga 
kelib yana ko`plab odamlarni qiradi. Shu payt Murodxon Qo`qonga keladi. Sheralixon 
vaziyatni tushunib Murodxonni o`zi taxtga o`tkazdiradi va uni ko`pshilik oldida tabriklaydi. 
Ko`plab zodagonlar yangi xonni tabriklash uchun salomga keladi. Murodxonning buyrug`i 
bilan kechasi Sheralixon o`ldiriladi. So`ngra Musulmonqul o`z lavozimida qolganligi haqida 
farmon chiqarilib O`shga yuboriladi. Musulmonqul "mamnunlik" bilan farmonni qabul qiladi 
va Qo`qon tomonga qarab salom beradi. Qo`shinlari bilan Namanganga kelib o`zining 12 
yashar qizini Sheralixonning o`g`li Xudoyorga nikox qilib beradi. So`ngra Qo`qonga kelib 
Murodxonni va unga salom bergani kelganlarni fitnachilar sifatida qatl etadi. Shunday qilib 
Musulmonqul Sheralixondan va o`zining raqiblarining ko`pchiligidan qutiladi. Yosh 
Xudoyorni Qo`qon xoni deb e`lon qiladi. Xon yosh bo`lganligi tufayli xonlikningni 
boshqarishni o`z qo`liga oladi. Xonlikningda qipchoqlar hukmronlik davri boshlanadi. 
Qipchoqlarga, ayniqsa Musulmonqulga nisbatan norozilik kuchaya boradi. Vaziyatni 
yumshatish uchun qipchoqlarning boshliqlari Musulmonqulni mingboshilik lavozimidan 
bo`shatadilar. 
Shu davrda Rossiya qo`shinlari Qo`qon xonligining shimolida joylashgan Oq-Machit 
qal`asini bosib olgan edilar. Musulmonqul rus qo`mondonining rasmiy vakili 
V.V.Velyaminov-Zernov bilan maxfiy ravishda uchrashadi. Musulmonqulning raqiblari 
bundan xabardor bo`lib, u fitna uyushtirishga tayyorgarlik ko`rishda gumonsiralib, ulg`ayib 
qolgan Xudoyorxon bilan kelishilgan holda 1853 yili qipchoqlar qirg`inini uyushtirishadi. 
Natijada 20 ming qipchoq qirib yuboriladi, Musulmonqul dorga osiladi.
Ana shu davrdan e`tiboran Xudoyorxon o`zi mustaqil davlatni boshqara boshladi. 
Uning davrida zulm-zo`ravonliq kuchayadi. Xudoyorxon Qo`qon taxtiga oraliq tanaffus bilan 
uch marta o`tiradi. Birinchi marta 1845 yildan 1858 yilgacha bo`lib, 1853 yilgacha taxtni 
asosan Musulmonqul boshqaradi, Xudoyorxon esa uning qo`lida qo`g`irchoq edi. Biroq 
Xudoyorxon ham Qo`qon taxtida uzoq qolaolmadi. Xalq ommasining noroziligidan 
foydalangan Xudoyorxonning akasi Mallaxon ukasiga qarshi isyon ko`taradi va 1858 yilda 
Qo`qon taxtini egallaydi. Xudoyorxon Buxoroga qochib ketadi. Mallaxonni qipchoqlar, 
qirg`izlar qo`llab-quvvatladilar va yana hokimiyat tepasiga keladilar.