O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Xiva va Rossiya savdo aloqalarning rivojlanishi 
Rossiya tovarlan dunyo bozorlandagi mollarga nisbatan arzon bo`lganligi sababli 
xonliklar bozoriga tez kirib bordi. Natijada, mahalliy ishlab chiqariladigan mahsulotlar 
kasodga uchradi. 
Mahalliy tadbirkorlar, milliy kapital namoyandalari Rossiya bozori va Rossiya 
buyurtmalariga bog`langan edi. Ular ikki davlat o`rtasida bozor munosabatlarini 
rivojlantirish uchun qo`shma bank tuzishga harakat qilishdi. 1909-yilda Rossiya-Osiyo 
banki va Madiyorov-Baqqolov kapitalini birlashtirgan "A-Meta" sindikati tashkil qilindi. 
Sindikat har yili Rossiyaga qariyb 3 ming tonna paxta xomashyosini eksport qilardi va 
beda urug`ini sotib olish bo`yicha Xiva bozorida o`z yakkahokimligini o`rnatgandi. 
Rossiya kapitali mustamlaka Xiva xonligida o`z xomashyo bazasini yaratib, ishchi 
kuchining arzonligi va 1873-yilgi Gandimiyon shartnomasiga ko`ra mahalliy bozordagi 
tanho huquqidan foydalanib, ulkan daromad olib, faollashdi. 
Xiva va Rossiya o`rtasidagi savdo aloqalari ana shu asosda tez o`sib bordi. Ikki 
mamlakat o`rtasidagi tovar aylanishi 1899-yilda 4,5 million rublni tashkil etgan bo`lsa, 
1912-yilda 26 million rublgacha ortdi. Tabiiyki, Xiva eksportining 90 foizi qishloq 
xo`jaligi mahsulotlariga, asosan paxtachilikka to`g`ri kelar edi. XIX asrning 80-yillarida 
Rossiya Xiva xonligidan 1,2 million rublga paxta xomashyosini olib ketgan bo`lsa, 1915-
yilda tashib ketilgan paxtaning qiymati 15 million rublni tashkil etgan. Birinchi jahon 
urushi arafasida rus kapitali paxta, qorako’1, beda, ipak, mevalar, quruq mevalar va boshqa 
mahsulotlar savdosini tamomila o`z qo`liga oldi. 
Ichki savdo va hunarmandchilikning rivoji 
Rus kapitali amaliyotlari tufayli Xiva xonligida ichki bozor ancha kengaydi, tovar-
pul munosabatlari shitob bilan rivojlana boshladi va shu asosda yangi savdo-sotiq 
markazlari shakllandi. Eksport va import maqsadidagi tovarlar, shuningdek, mahalliy 
iste’moldagi tovarlar ham ana shu markazlarga oqib kelar, taqsimlanar, ulgurji sotib olinar 
va sotilar edi. Mayda savdogarlar choy, shakar, samovar, matolar, kiyim-kechak va 
poyabzal singari tovarlarni hatto dunyodan uzilib qolgan olis qishloqlarga ham olib borib 
sotar edilar. 
Sanoatning biryoqlama va sust rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotida hunarmand-
kasanachilik ishlab chiqarishining saqlanib qolishiga olib keldi. Xorazm mahsulotlari 
qadimiy boy hunarmandchilik ishlab chiqarishi an’analariga ega bo`lib, mamlakat 
hududidan tashqarida ham qadri baland edi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ayrim 
tumanlar hunarmandchilik ishlab chiqarishining u yoki bu sohasiga ixtisoslashuvi jarayoni 
kuzatildi. Metallni qayta ishlovchi asosiy ustaxonalar asosan Xiva, Yangi Urganch, 
Chimboy, Hazorasp va Begovot qishlog`ida joylashgan edi. Bu yerda ketmonlar, omoch 
tishi, belkuraklar, boltalar, taqalar, idish-tovoqlar va hokazolar yasalardi. Ko`nchilik ishlab 
chiqarishi esa Xiva, Yangi Urganch, Xo`jayli va boshqa maskanlarda rivojlangan edi. 
Qoplar va arqonlar asosan Yangi Urganchda tayyorlangan. Gilamlar, kigizlar Ko`hna 
Urganch, Xazovot, Mang`it va boshqa shaharlarda ishlab chiqarilardi. Ayni mahalda 
xonlikning deyarli barcha shaharlarida to`qimachilik, sopol idishlar ishlab chiqarish, 
zargarlik buyumlari yasash rivojlangan edi. 
Xiva xonligi xo`jaligida natural xo`jalik ustun darajada saqlanib qolgandi. 
Mamlakatda uy hunarmandchilik ishlab chiqarishi ham saqlanib kelayotgan edi. Deyarli 
har bir dehqon xo`jaligi yordamchi daromad manbai bo`lgan uy hunarmandchiligi bilan 
shug`ullanar edi. Dehqon xo`jaliklarida, masalan, ip yigirish va to`quvchilik, oyoq 
kiyimlari, gilamlar, kigizlar va hokazolarni tayyorlashlari mumkin bo`lgan. Deyarli har bir 

---

260 
qishloqda