O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Bayoniy (1840-1923).Muhammad Yusuf Bobojonbek o`g`li
(adabiy tahallusi 
Bayoniy) o`zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri, shoir va tarixchi olim, tarjimon va 
hattot, tibbiyot ilmining bilimdon kishilaridan biri sifatida tanilgan. Qomusiy iste`dod egasi 
bo`lgan Bayoniy arab, fors, usmonlik turk ozarbayjon va boshqa tillarni bilar edi. Uning lirik 
she`rlar devonlari, tarjimaasarlari bilan bir qatorda tarixga oid asarlari ham g`oyatda 
qimmatlidir. Bu asarlarda Xorazm, Buxoro, Qo`qon xonlikninglari va O’rta Osiyo 
xalqlarining tarixi, madaniyati va horijiy davlatlar bilan munosabatlari to`g`risida ishonarli va 
muhim fikrlar bayon etilgan. 
Bayoniyning tarixiy asarlarini o`rganish esa bugungi o`quvchining ongini faktik 
materiallar, tarixiy voqealar, adabiyot, madaniyat ahlining hayoti va ijodi bilan tanishtirishda 
ham katta ahamiyatga egadir. Bayoniy, Mavlono Darvesh Ahmad tomonidan 1092 (1681) 
yildaarab tilida yozilgan umumiy tarixga oid» «Sahoiful ahbor», Ali Muhammad al Xiraviy 
(taxallusi Binoiy)ning «Shayboniynoma», Abu Ja`far Jarir at Taboriyning arab tilida yozilgan 
umumiy tarixga oid «Tarixa Taboriy» va boshqa asarlarini o`zbek tiliga tarjima qilgan. Ushbu 
tarjimaasarlari bilan birga Bayoniy «Shajarai Xorazmshohiy» va «Xorazm tarixi» kabi 
monumental asarlar ham ijod etadi. Bayoniy bu asarlarini yozish bilan Abulg`ozi Bahodirxon, 
Munis va Ogahiy an`analarini davom ettiradi. U o`zining «Shajarai Xorazmshohiy» nomli 
tarixiy asarida Xorazmda XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab 1913 yilgacha bo`lgan 
voqealarni bayon qilib beradi. Bayoniyning ikkinchi asari «Xorazm tarixi»dir. Bu asarning 
ayrim boblari ma`no jihatidan «Shajarai Xorazmshohiy» asariga o`hshab ketsa-da, uning 
yozilish uslubi, voqealarning yangi talqini bilan tubdan farq qiladi. Bayoniy o`zining 
«Shajarai Xorazmshohiy» tarixiy asarida Xorazmdagi tarixiy, adabiy-madaniy hayot haqida 
ishonchli ma`lumot beradi. Bayoniyning ushbu asari Munis va Ogahiylar tomonidan yozilgan 
Xorazm tarixining davomi va xulosasini tashkil etadi. 
Bayoniy ushbu asarida Xiva xonlarining tarixini ruslar tomonidan Xorazmning bosib 
olinganidan toki 1914 yildagi birinchi jahon urushining boshlanishiga qadar bo`lgan 
voqealarni atroflicha yoritgan.