O. L. Muxamedov Kafedra mudiri

2. Dunyo siyosiy xaritasi shakllanishining xususiyatlari va asosiy bosqichlari. 
Shakllanish bosqichlari. Hozirgi zamon dunyo siyosiy xaritasi kishilik jamiyatining uzoq davom 
etgan ijtimoliy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari o‘zgarishi, almashinuvi qonuniyatlarini to‘la aks 
ettiradi. Dunyo siyosiy xaritasi (DS) – tarixiy davrlarning ko‘zgusi, materiklar, qit’alar, dunyo 
siosiy-iqtisodiy bo‘linishining o‘ziga xos tasvirdir. 
DSning shakllanishi quyidagi davrlarga bo‘linadi: qadimgi, o‘rta asrlar, yangi davr va 
eng yangi davr. 
Qadimgi davr (davlatlarning dastlab paydo bo‘lishidan milodning V asrigacha) quldorlik 
tuzumi davrini o‘z ichiga oladi. Yer sharida birinchi davlatlarning paydo bo‘lishi va halokatini 
aks ettiradi. Qadimgi Misr, Karfagen, qadimgi Gresiya, qadimgi Rim, O‘rta Osiyoda shakllangan 
qadimgi Xorazm, Baqtriya, Sug‘d va boshqa davlatlar, Turk hoqonliklari (miloddan avvalgi 
2007 yildan milodning 216 yiligacha Ulug‘ Xun imperiyasi, ikkinchi Xun imperiyasi milodning 
II-IV asri) kabi qadimgi davlatlar dunyo sivilizatsiyasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. 
O‘rta asrlar davri (V-XV asrlar). Bu davrda DS feodalizm davri bilan bog‘liq holda 
shakllangan. Quldorlik imperiyalari parchalanib, ularning o‘rnida ko‘p sonli katta va kichik 
feodal davlatlar paydo bo‘ldi. Feodal davlatlarning siyosiy funksiyalari quldorlik davridagi 
davlatlardiagiga nisbatan ancha murakkab va xilma-xil edi. Bu davrda ichki bozor shakllandi, 
regionlarning boshqalardan ajralgan holda biqiq yashashiga chek qo‘yildi. Davlatlarning 
o‘zlaridan uzoqqa joylashgan hududlarini bosib olishga harakat qilish ishtiyoqi kuchayadi. 
Dunyo materiklari va qit’alari turli davlatlar o‘rtasida taqsimlab olindi. 
Bu davrda muqaddas Rim imperiyasi, Angliya, Ispaniya, Fransiya, Portugaliya, Kiyev 
Rusi, Hindiston, Xitoy, Eron va Turon-Turkiston o‘lkasidagi feodal davlatlar va boshqalar 

---

mavjud bo‘lgan. Shu jumladan, O‘rta asrlar dunyo siyosiy xaritasida Movarounnaxrning ilk 
feodal davlatlari (Sug‘d, Tohariston, Farg‘ona, Choch, Xorazm va boshqalar), IX-XIII asrdagi 
feodal davlatlar (Karluklar, Toxiriylar, Samoniylar Koraniylar, Xorazm davlatlari va boshqalar), 
Chig‘atoy ulusi (XIII-XIVasr), Amir Temur va Temuriylar davlatlari (XIV asrning oxiri XVasr 
boshi) katta salmoqqa ega bo‘lganlar. 
Buyuk geografik kashfiyotlar qatoriga kiradigan quyidagi sayohatlarni ko‘rsatib o‘tish 
mumkin: 
1.
1492-1502 
yillari-Amerikaning 
yevropaliklar 
uchun 
kashf 
etilishi 
(X 
Kolumbiyaning Markaziy Amerika va Janubiy Amerikaning shimoliga sayohati). Ispaniya 
tomonidan Amerikaning kolonizatsiyasining boshlanishi; 
2.
1498 – Voska da Gamaning Afrikani aylanib o‘tgan dengiz sayohati. 
3.
1499-1504 yillar Amerigo Vespuchchining Janubiy Amerikaga sayohati; 
4.
1519-1522 yillar – Magellan va sheriklarining dunyo aylanasi bo‘ylab sayyohati; 
5.
1648 yil Semyon Dejnyovning sayyohati (Rossiya – Sibir); 
6.
1740 yil V.Bering va P. Chirikov sayyohatlari (Sibir); 
7.
1771-1773 yillar – J. Kuk sayyohati (Avstraliya, Okeaniya). 
Buyuk geografik kashfiyotlar davri dunyo siyosiy va iqtisodiy haritasida kuchli 
o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. U Yevropa mustamlakachilar bosqichining boshlanishi, dunyo 
xo‘jalik aloqalarining keng tarqalishi, aholi ko‘chish harakatlarining kuchayishiga sabab bo‘ladi. 
Buyuk geografik kashfiyotlar, birinchidan, dunyoning birinchi uchta yirik mustamlakachi 
davlatlari – Ispaniya (Amerikada), Portugaliya (asosan Osiyoda) imperiyalarining paydo 
bo‘lishiga, ikkinchidan, dunyo savdosining vujudga kelishi va dunyo bozorining shakllanishiga 
olib keldi. 
Dunyo siyosiy haritasi shakllanishining yangi asr davridagi asosiy mazmunini 
mustamlakalar bosib olish, metropoliya (mustamlakachi) davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat 
va nisbatlar belgilab berdi. XX asr boshida dunyo to‘liq bo‘lib olindi. 1914 yilda mustamlakachi 
imperiyalar mustamlakalarining umumiy maydoni 74,9 mln. kv. km. (jami yer yuzasi quruqlik 
xududlarining 56 % i), ulardagi aholi 530 mln. (dunyo aholisining 35 % i). Angliya 
mustamlakalari maydoni 33,5 mln. kv. km. (dunyo mustamlakalarining 44, 7% i), ularning 
aholisi 393, 5 mln. kishi (mustamlaka aholisining 74,2 % i), Rossiya shunga mos holda – 17,4 
mln. (23,3%) va 33.2 mln. (6,3 %); Fransiya – 10,6 mln. (14,1%) va 55,5 mln. (10,5%); 
Germaniya – 2,9 mln. (3,9) va 12,3 mln. (2,3 %); AQSH – 0,3 mln. (0.4%) va 9,7 mln. (1,8%); 
Yaponiya – 0,3 mln. (0,4 %) va 19,2 mln. (3,6 %) bo‘lgan. Metropoliya va mustamlakalar 
maydoni va aholisi o‘rtasidagi nisbat tegishlicha quyidagi miqdordan ortiq bo‘lgan: Buyuk 
Britaniyada 100 va 8,8 marta va 0,2%, Niderlandiya – 67 va 7,4, Portugaliya – 21 va 1,5, 
Fransiya – 21 va 1,3, Belgiya – 80 va 2,8, marta, Daniya – 5 marta va 4,2 %, Germaniya 5 marta 
va 21%, Ispaniya – 40% va 3,8 %, Italiya – 1,7 marta va 2,2 %, AQSH – 24,4 % va 11,6 %. Shu 
davrdan boshlab dunyoni qayta bo‘lib olish faqat urush va zo‘ravonlik vositasida amalga oshishi 
mumkin edi. Shu sababdan dunyoning yetakchi mamlakatlari o‘rtasida bo‘lingan dunyoni qayta 
bo‘lib olish uchun kurash tobora keskinlashdi. 
Eng yangi davr birinchi jahon urushining tugashi va 1917 yil Rossiyada Oktyabr 
to‘ntarishidan boshlab to hozirgi kunlargacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Bu davr quyidagi uch 
bosqichga bo‘linadi. 
Birinchi bosqich (1917-1939 yillar) dunyo xaritasida SSSR (sotsialistik imperiya) ning 
bo‘lishi, Yevropada va dunyoning boshqa qismlarida muhim hududiy o‘zgarishlarning sodir 
bo‘lishi bilan harakterlanadi. Avstriya – Vengriya imperiyasi parchalanadi, ko‘p davlatlarning 
chegaralari o‘zgaradi. Yangi mustaqil mamlakatlar – Polsha, Finlyandiya, Chexoslovakiya, 
Yugoslaviya (Serbiya, Xorvatiya, Sloveniya qirolliklari) va boshqalar paydo bo‘ldi. Buyuk 
Britaniya, Fransiya, Belgiya, Yaponiya mustamalakalari ko‘paydi va kengaydi. Germaniya 
mustamlakalari (3 mln. kv. km.) g‘olib davlatlargi vasiylikka (amalda mustamlakaga) berildi. 
Masalan, Tanganika Angiliyaga « mandat» ga berildi. Togo va Kumerun esa Angliya va 
Fransiya o‘rtasida bo‘lib olindi. Janubi-G‘arbiy Afrika- JARga, Shimoliy Sharqiy Yangi 

---

Gvineya – Avstraliya Ittifoqiga, Karolin, Marian, Marshall orollari-Yaponiyaga, Qarbiy Samoa 
orollari – Yangi Zelandiyaga, Nauru orollari – Angliya, Avstraliya, Yangi Zelandiyaga berildi. 
Ikkinchi bosqich (1939 – 1990 y.) Yevropa siyosiy xaritasida yuz bergan o‘zgarishlardan 
tashqari, sotsialistik eksperementning kengayishi (Yevropa va Osiyodagi ayrim davlatlarning 
sotsialistik yo‘lga o‘tishi), imperializm mustamlakachilik tizimining yemirilishi oqibatida Osiyo, 
Afrika, Lotin Amerikasi (Karib regioni) okeanida 100 dan ortiq mustaqil davlatning barpo 
etilishi bilan harakterlanadi. Mustamlakachilik tizimining barbod bo‘lishi, milliy ozodlik 
harakatlarining kuchayishi, xalqlarning mustaqillik uchun kurashlari dunyo siyosiy xaritasini 
tubdan o‘zgartirib yubordi. 
Ikkinchi Jahon urushidan keyingi yillarda dunyo siyosiy xaritasida Vetnam (1945 y), 
KXDR (1948), Xitoy Xalq Respublikasi (1949), 1948 yilda Birma va Seylon (1972 yildan Shiri 
Lanka), 1953 yilda Laos va Kambodja paydo bo‘ldi. 1997 yilda Maloya Federasiyasi tuzildi. 
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda Afrikaning 90 % ga yaqin hududi va 75 % 
aholisi mutamlaka asoratida edi. Bu yerda faqat uchta mustaqil davlat (Janubiy Afrika Ittifoqini 
hisoblamaganda) – Efiopiya, Misr, Liberiya mavjud bo‘lgan, hozir ularning soni 50 dan ortiq. 
Uchinchi bosqich 1990 yillardan to hozirga qadar davom etayotir. Bunda quyidagilar 
dunyo hamjamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy siyosiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi va 
dunyo xaritasida muhim yangi sifat o‘zgarishlari sodir bo‘lishiga olib keldi: 
- 1991 yilda SSSR ning parchalanishi, uning tarkibidagi barcha ittifoqdosh 
respublikalarda davlat mustaqilligining e’lon qilinishi; 
- Mustaqil davlatlar Hamdo‘stligining (MDH) tashkil topishi; 
- Sharqiy Yevropa mamlakatlarida tinch yo‘l bilan xalq – demokratik inqilobining 
g‘alaba qilishi (1989-1990 yillar); 
- 1991 yilda Varshava shartnomasi tashkiloti (harbiy) va o‘zaro yordam iqtisodiy 
kengayishi faoliyatining to‘xtatilishi. Ular Yevropa va dunyodagi siyosiy va iqtisodiy vaziyatga 
doimo jiddiy ta’sir ko‘rsatib turgan edi; 
- 1990 yil 3 oktyabr – ikki nemis davlatining (GFR va GDR) yagona davlatga birlashuvi; 
- Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasining parchalanishi, Sloveniya, Bosniya 
va Gersogovina, Harvatiya, Yugoslaviya Ittifoqi Respublikasi (tarkibida Serbiya va 
Chernogoriya) mustaqilligining e’lon qilinishi. Hozirgi davom etayotgan fuqoralar urushi va 
mamlakatlararo nizolar bilan bog‘liq bo‘lgan sobiq federatsiyaning jiddiy inqirozi; 
- 1990 yil may oyida ikki arab davlati – Yaman Arab Respublikasi (YAAR) va Yaman 
Xalq Demokratik Respublikasi (YAXDR) milliy-yetnik asoslarda birlashdi (Yaman 
Respublikasi, poytaxti – Sana shahri); 
- 1990-91 yillarda mustamlakachilikning barbod bo‘lish jarayoni davom etib, quyidagilar 
mustaqillikka erishdilar; Namibiya (Afrikadagi eng so‘nggi mutamlaka); Okeaniyada yangi 
davlatlar – Mikroneziya Federativ Shtatlari (Karolin orollari), Marshal orollari Respublikasi 
paydo bo‘ldi; 
- 1993 yil 1 yanvarda sobiq Chexoslovakiya parchalanib, ikkita mustaqil davlat – 
Chexiya va Slovakiya vujudga keldi; 
- 1993 yil – Eriteriya davlatning (Efiopiyaning qizil dengiz qirqog‘idagi sobiq 
provinsiyasi) mustaqilligi e’lon qilindi. 
Dunyo siyosiy xaritasining kelajakda o‘zgarish miqyoslari ko‘p millatli mamlakatlarda 
etnik-milliy jarayonlarning rivoji yo‘nalishiga, mamlakatlar va xalqlar o‘rtasidagi iqtisodiy, 
siyosiy, madaniy munosabatlarning harakteriga bog‘liq.