O. L. Muxamedov Kafedra mudiri

3. Jahon mamlakatlarining davlat tuzumi. 
Mamlakatning davlat tizimi asosan ikki xil, 
yani monarxiya va respublika shaklida bo‘ladi. Monarxiya davlat tizimining eng qadimgi shakli 
bo‘lib, u oliy davlat hokimiyatning yakka bir shaxsga – monarxga (podshox, qirol, shox, amir, 
sulton va h.k.) buysinishini bildiradi. O‘z navbatida monarxiyaning ham turli ko‘rinishlari 
mavjud. Masalan, mutloq monarxiyada davlat boshlig‘ining roli cheklanmagan va unga oliy 
mansablar taaluqli bo‘ladi, davlat rahbarligi avloddan – avlodga meros sifatida utib boradi 
(Birlashgan Arab amirligi, Qatar, Oman va b.). 

---

Cheklangan monarxiyada davlat boshlig‘ining funksiyasi konstitutsiya va parlament 
orqali cheklangan. Masalan, Shvesiya konstitutsion monarxiya, Buyuk Britaniya esa parlament 
monarxiya tizimiga ega (bu mamlakatda asosiy vazifani primer-ministr, ya’ni bosh vazir 
bajaradi). 
Yuqoridagilardan tashqari, monarxiyaning 
teoritik
(«teo» - din) shakli ham mavjud. 
Bunday tipdagi davlatlarda (Vatikan, Saudiya Arabiston, Vrineya) davlat boshlig‘i ayni vaqtda 
diniy boshliq hisoblanadi. Vatikanda monarx Rim Papasi, Saudiya Arabistoni esa barcha 
rahbarlik (Bosh vazir, Oliy sudiya, Oliy qumondon va hoakazo) faqat yakayu-yagona qirolga 
bo‘ysinadi. 
Davlat tizimining riyespublika shakli ham ancha qadimiy (yeng qadimiy respublika San-
Marino Respublikasi bo‘lib u 301 yilda tashkil topgan). Respublika ham o‘z navbatida prezident 
va parlament respublikasi shaklida bo‘ladi. Birinchisida saylangan prizident ayni vaqtda davlat 
va xokimiyat boshlig‘idir; hatto parlament oldindan tarqatib yuborish hududiga ham ega. 
Respublikaning bunday ko‘rinish AQSH, Braziliya, O‘zbekiston, Qozog‘iston va boshqa 
davlatlarda amal qiladi. 
Parlamentar respublikada prizident huquqi biroz cheklangan bo‘lib, unda hokimiyat 
parlamentga shaklan bo‘ysinsada u amalda asosiy boshqaruvchi shaxs hisoblanadi (Germaniya 
Federativ Respublikasi, Malayziya, Hindiston, Avstriya, Rolsha, Italiya va b,). 
Hozirgi davrda yer sharida respublika tizimidagi davlatlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. 
Ularning umumiy soni 150 ga yaqin, monarxiyaga esa taxminan 30 ta davlat kiradi.
Davlat tizimi mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilishi bilan ham bog‘liq, davlatlar 
ma’muriy – hududiy tuzilishning ikki – unitar va federativ shakli mavjud. Unitar davlatlarga 
qonun chiqaruvchi va ijro etish organi bitta, konstitutsiya ham yagona. Ularning ishidagi 
ma’muriy birliklar, masalan, viloyat, rayon kabilarning hududi uncha katta emas. Bunday 
davlatlar soni juda ko‘p: Fransiya, Ukraina, Turkmaniston, Belorus, Qozog‘iston, Yaponiya va 
h.k. 
Federativ davlatlarning ichki siyosiy tuzilishi ancha murakkab: bu yerda «davlat ichida 
davlatlar» mavjud bo‘ladi. Yagona davlat tarkibidagi respublika, shtat, okrug, kanton, provinsiya 
kabilar o‘zlarining konstitutsiyasi, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlariga ega. Ularning 
siyosiy jihatdan huquqi ancha yuqori. Chunonchi, AQSH, Braziliya, Hindiston, Meksikaga, 
uxshash 20ga yaqin federativ davlatlar tarkibida shtatlar (shtati, shtat – davlat demakdir), GFRda 
yerlar, Rossiyada – respublikalar mavjud. 
Davlat ma’muriy tuzilishining konfedratsiya shaklida uning ichki birliklari o‘zlarining 
mustaqilligini tula saqlagan bo‘ladi. Bunday tizim Shvesariyada kuzatiladi; «Shvesariya 
konfederatsiyasi» 22 ta kantonlardan iborat. 
Dunyo siyosiy xaritasida tom ma’nodagi mustamlakalar deyarli yo‘qolgan bo‘lsa-da, 
siyosiy jihatdan qulay yoki buysinuvchi hududlar hanuzgacha bor. Bularga Portugaliya, Daniya, 
Fransiya, Buyuk Britaniya kabi davlatlarning yer sharining turli chekkalarida qolgan avvalgi 
mustamlakalari, kichik, to‘la mustaqil bo‘lmagan hududlari kiradi. Ular, masalan, Janubi-
Sharqiy Osiy, Okeaniya, Karib dengizi havzasida bor. 
Shu o‘rinda Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo‘stlik davlatlariga ham to‘xtalib 
o‘tish lozim. Ma’lumki, «Buyuk Britaniya» dastavval 1707 yilda Angliya, Shotlandiya va 
Irlandiyani qo‘shilishidan tashkil topgan edi. 1931 yilda vujudga kelgan Buyuk Britaniya 
Hamdo‘stligiga hozirgi vaqtda 50 dan ortiq davlatlar, shu jumladan, Avstraliya, Yangi 
Zelandiya, Kanada kiradi (umumiy maydoni 30 mln. km
2
, aholisi esa dunyo aholisining 1/6 
qismini tashkil qiladi).