18 — O.Yu. Rashidov va bosh.
273
Ssuda kapitalining xalqaro harakati muddatlilik alomatiga k o ‘ra
tasniflanadi.
1. Uzoq va o'rta muddatli operatsiyalar bir yildan ziyod m uddatga
taqdim etilgan davlat ham da xususiy zayomlar va kreditlarni o ‘z ichiga
oladi. Ushbu davlat va xususiy zayomlar hamda kreditlarning oluvchilari
bo'Iib odatda, iqtisodiy rivojlanish b o‘yicha ilg‘or davlatlardan orqada
qolgan m am lakatlar hisoblanadi. Ilg‘or, rivojlangan davlatlar esa bu
yerda kreditorlar sifatida maydonga chiqadi. Xususiy, uzoq m uddatli
zayomlar va kreditlar bo'yicha holat esa butunlav boshqacha k o 'ri-
nishga ega. Bu yerda ham rivojlanib borayotgan davlatlar rivojlangan
davlatlarning xususiy moliya-kredit institutlaridan qarz oladilar. Biroq
rivojlangan davlatlarda ham korporatsiyaJar uzoq muddatli qimmatli
qog‘ozlarni emissiya qilish yoki jahon bozoridan resurslarni bank krediti
shakllarida aktiv jalb etadilar.
2. Qisqa muddatli operatsiyalar milliy banklarning xorijiy banklardagi
joriy hisob-varaqlari (avuarlar), pul kapitalini banklar o ‘rtasidagi
harakati kabi bir yilgacha muddatga b o ‘lgan Xalqaro kreditlarni o ‘z
ichiga oladi. So'nggi 20 yil ichida jah on pul bozoridagi banklararo
qisqa muddatli operatsiyalar katta hajmga ega bo'ldi. Agarda 1960 va
19 7 0-yillard a B re tto n Vuds valuta tizim i inqirozini k u c hay tirib
yuboruvchi kapitallar oqimida «qaynoq» pullarning stixiyali oqimi
nisbatan katta ulushga ega bo‘lgan bo ‘lsa, 1980-hamda 1990-yillarga
kelib, qisqa m uddatli pul kapitallarining asosiy oqimi Yevrovaluta
bozori orqali amalga oshadigan bo'ldi.
T o ‘lov balansi statistik ko'rsatkichlarini yig‘ish va qayta ishlash
uslubini takomillashishiga qaramasdan ushbu balans ko'rsatkichlaridagi
xatoliklar sezilarli bo'lib qolmoqda. Shu sababli statistik xatoliklar va
hisobga olinm agan operatsiyalar bo'yicha m a ’lumotlar kiritiladigan
«Xatolar va o'tkazib yuborishlar» moddasi ajratib ko‘rsatiladi. M u ta -
xassislarning t a ’kidlashicha, qisqa muddatli pul kapitali harakatining
hisobini yuritish ayniqsa iqtisodiy inqiroz paytida nihoyatda qiyin.
S h u sababli « X a to la r va o ‘tk az ib y u b o rish lar» m o d d asi t o ‘lov
balansining kapitallar va kreditlar harakatini aks ettiruvchi bo'lim iga
q o ‘shiladi ham da inqiroz holatlarida uning k o ‘rsatkichlari keskin oshib
ketadi.
T o ‘lov balansining yakuniy moddalari davlat valuta organlari ishtirok
etuvchi, likvid valuta aktivlari bilan operatsiyalarni aks ettiradi. U shbu
o p e r a t s iy a la r n a tija s id a m a rk a z la s h tirilg a n rasm iy o l t i n - v a l u t a
zaxiralarining hajmi va tarkibi o ‘zgaradi.
T o io v balansi takror ishlab chiqarish bilan to 'g 'ri va teskari aloqaga
ega. Bir t o m o n d a n , u takror ishlab ch iq a rish d a r o 'y berayo tgan
jarayonlar oqibatida shakllanadi, boshqa to m o n d a n esa unga aks t a ’sir
ko'rsatadi, chunki valutalar kursi oltin-valuta zaxiralari, valuta holati,
tashqi qarz, valuta va iqtisodiy siyosat y o ‘nalishlari, j a h o n valuta
tizimi holatiga t a ’sir etadi.
To'lov balansi m amlakatning j a h o n xo'jaligidagi ishtiroki, tashqi
iqtisodiy alo q alarinin g k o ‘lam lari, tarkibi va xarakteri to 'g 'ris id a
m a’lumot beradi. T o i o v balansida quyidagilar aks ettiriladi:
1) eksportning turli imkoniyatlarini va tovarlar, kapitallar, xizmatlar
im portiga e h tiy o jin i belgilovchi iq tis o d iy o tn in g ta rk ib iy d isp ro -
porsiyalari;
2) iqtisodiyotni b ozor va davlat to m o n id a n m uvofiqlashtirish
uslublarining o ‘zaro nisbatidagi o'zgarishlar;
3) konyunktura omillar (xalqaro raqobat, inflatsiya, valuta kursi
va boshqalarning o'zgarish darajasi).
T o ‘lov b alansi holatiga bir q a to r o m illa r t a ’sir e ta d i. B ular
quyidagilar:
a) M am lakatlar iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining notekisligi,
xalqaro raqobat. T o i o v balansi asosiy m oddalarining evolutsiyasi jaho n
iqtisodiyotidagi r a q ib - m a rk a z la r k u c h la r in in g o ‘z aro n isb atid ag i
o ‘zgarishlarni aks ettiradi. Ikkinchi j a h o n u rushidan s o ‘ng g ‘arbiy
Yevropa va Yaponiya davlatlari to ‘lov balanslarining yirik kam o m adi
sharoitida A Q SH ning aktiv to'lov balansi shakllandi. Bu o 'z navbatida,
AQSHning 1950-yillarning oxirigacha m onosentrik hukinronligi tizimida
o'z aksini topdi, y a ’ni to 1960-yilgacha G 'a rb iy Yevropa va Yaponiya
davlatlarining savdo balanslari o d a td a , passiv edi, sliu davrlardagi
A Q SH ning savdo balansi esa a m e rik a m o n o p o liy a la rin in g j a h o n
bozoridagi mavqeyi ham da dollarning barqarorligi tufayli ju d a katta
aktiv saldo bilan yopilar edi ( 1947-yilda 10 mlrd. A Q S H dollari).
AQSHning xalqaro investor va kreditorga aylanishi ushbu m am lakatga
xorijdan yirik miqdordagi dividendlar h a m d a foizlarning oqib kelishiga
sabab b o id i. Bi.roq keyinchalik t o ‘g ‘r id a n - to ‘g ‘ri investitsiyalarning
yillik o'sim idagi A Q S H n in g ulushi g 'a rb iy Y evropa va Y aponiy;
davlatlari ulushining o'sislii hisobiga 1967-yildagi 50 foizdan 198G
yildagi 4 foizgacha pasavib ketdi. 1985-yildan boshlab esa A Q S H
kapitalning netto-importyoriga aylandi. A Q S H n ing ja h o n sanoat ishlab
chiqarishidagi ulushini, harbiy xarajatlarining o'sishi sharoitida, 1948-
yildagi 54,6 foizdan 1984-yilda 37,8 foizgacha, tovarlar eksportida 3"
foizdan 12,7 foizgacha, kapitallar eksportida 70-yillar ichida 20 foizga
pasayishi mamlakat t o ‘lov balansi joriy operatsiyalarining m untazam
kam om adiga olib keldi. AQ SH ning 1990-yillardagi uzoq muddatli
iqtisodiy ko'tarilishi A Q S H ga yana jah o n iqtisodiyoti va Xalqaro
moliyadagi iqtisodiy peshqadamlikni qaytarib olish imkonini berdi.
Yuqorida zikr etilgan uch markaz, ya’ni A Q SH , G 'arbiy Yevropa va
Y ap o n iy a o ‘rtasidagi qaram a-q a rsh ilik ularn ing to 'lo v balanslari
holatida o ‘z aksini topadi;
b)
Iqtisodiyotning siklli tebranishlari. T o ‘lov balanslarida mamlakat
xo'jalik hayotidagi tebranishlar, ko‘tarilishlar va tushkunliklar o ‘z aksini
topadi. Chunki mamlakat icliki iqtisodiyotining holatiga tashqi iqtisodiy
operatsiyalar b o g iiq . S anoat sikllari mexanizmi bilan bog‘liq t o ‘lov
balansining tebranishlari m am lakat ichki iqtisodiy siklli jarayonlarini
bir mam lakatdan boshqa mamlakatlarga o ‘tib ketishiga ko‘maklashadi.
Ishlab chiqarishning o ‘sishi yoqilg'i, xomashyo, jihozlar importining
o ‘sishiga, pasayishi esa tovarlar olib kirish hajmining qisqarishiga olib
keladi. Tovarlar, kapitallar, xizmatlar eksporti ja h o n bozori sharoit-
larining o'zgarishiga m olik b o ia d i. Xo‘jalik rivojlanishining sustligida
kapitalning chetga chiqishi ko'payadi. Iqtisodiyotning jadallab rivojla-
n ish id a , y a ’ni f o y d a la r o 's g a n , m am la k a td a kredit ekspansiyasi
kuchaygan, foiz stavkasi k o ‘tarilgan paytda kapitalning chetga chiqishi
pasayadi. Zam o naviy iqtisodiy siklning asinxronligi sababli uning
tebranishlari t o ‘lov balansiga t o ‘g‘ridan-to'g ‘ri emas, balki egri ta’sir
etad i. J a h o n iq tisodiy inqirozlari u yoki bu m am la k a tla r t o i o v
balanslarining yirik k o la m d a g i kamomadlariga olib keladi;
d) Davlatning xorijdagi xarajatlarining o ‘sishi. T o ‘lov balansi uchun
og ‘ir yo‘q bo‘lib, turli siyosiy va iqtisodiy maqsadlarga qaratilgan,
h ukum atning tashqi xarajatlari hisoblanadi;
e) Iqtisodiyotning militarizasiyasi va harbiy xarajatlar. AQ SH ning
t o ‘lov balansida aks etadigan, xorijdagi xarajatlarining asosiy qismi
h a rb iy m aq s a d la rg a m o 'lja lla n g a n . H a rb iy xara jatlarn in g t o ‘lov
balansiga egri ta ’siri birinchi navbatda ularni ishlab chiqarish sharoitlari
va iqtisodiy o ‘sishning s u r’atlariga bo'lgan t a ’sirida, harbiy b o ‘lmagan
tarm o q lardan yulib olinayotgan resurlarda o ‘z aksini topadi. Agar
e k s p o rt t a r m o q la ri h a r b i y b u y u rtm a la r bila n bosib y u b o rilg a n ,
tovarlarni chetga olib chiqishni kengaytirishga m o ‘ljallangan mablag‘lar
h a rb iy m aq sadlarga y o ‘naltirilgan b o ‘lsa, m a m la k a tn in g e k sp ort
qobiliyati qisqaradi. Qurollarning o ‘sishi harbiy-strategik tovarlar shu
j u m la d a n , tinchlik vaqtidagi iste’mol m e ’yorlaridan ortiq b o i g a n
hajm da ko‘p turdagi xomashyolar (neft, kauchuk, rangli metallar)
importini oshiradi;
f) Xalqaro moliyaviy bog‘liqlikning kuchayishi. Zam onaviy sharoit-
lard a m o liy av iy o q im la rn in g h a ra k a ti x a lq a ro iq tis o d iy m u n o -
sabatlarning m uhim shakllaridan biriga aylandi. Bu esa o ‘z navbatida
chetga kapitallarni olib chiqishni, ssuda kapitallari ja h o n bozorining
(Yevrobozorlarni o ‘z ichiga oigan holda) rivojlanishini, shartn om a
shartlarining erkinlashishi sharoitida moliyaviy bozorlarning o ‘sishi
bilan asoslanadi. Natijada mamlakatlarning moliyaviy o ‘zaro bog‘liqligi
ularning o ‘zaro tijorat bog‘liqligidan ustunroq b o ‘lib qoldi. Bu esa
valuta va kredit tavakkalchiliklarini, birinchi navbatida qarz oluvchining
t o ‘lovga layoqatsizligini kuchaytirib yuboradi. 1980— 1990-yillardagi
jahon qarzlar inqirozi va 1997— 1998-yillardagi valuta-moliya inqirozlari
ushbu tavakkalchiliklar xavfliligini ochib tashladi;
g) Xalqaro savdodagi o ‘zgarishlar. Ilmiy-texnik inqilob, x o ‘jalik
rivojlanishining sur’atlarini o ‘sishi, yangi energetika bazasiga o'tilishi
Xalqaro iqtisodiy aloqalarda tarkibiy o'zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Tayyor m ahsulotlar bilan, shu ju m la d a n intellektual tovarlar, neft va
energo resurslar bilan savdo qilish sur’ati oshdi. 1970-yillarning oxiri
va 1980-yillarning boshida neftga baholarning t o ‘satdan 18 barobar
oshib ketishi neft importyori boMmish m am lakatlar t o ‘lov balansi
joriy operatsiyalarining kamom adiga olib keldi. Tovarlar oqim ining
geografiyasida rivojlangan davlatlar orasidagi alm ashuvning kengayish
tarafiga qarab o ‘sishi, rivojlanib borayotgan m am lakatlar ulushining
ularning tashqi savdosida qisqarib borishi holatida yuzaga keladi (jahon
savdosining 70%, Yevropa Ittifoqi m am lakatlari—38%). Rivojlangan
davlatlarning o'z a ro savdosi ular eksportining 80 foizini o ‘z ichiga
oladi (Yevropa Ittifoqi m am lakatlari—58%), rivojlanib borayotgan
m am lakatlar orasidagi savdo esa ular eksportining 1/4 qismini tashkil
etadi. Bunday hoi jahon bozoridagi raqobat kurashini kuchaytirib
yuboradi;
h) T o ‘lov b a la n s ig a v a l u t a - m o l i y a v i y o m i l l a r i n i n g t a ’siri.
Devalvatsiya odatda, eksportni, revalvatsiya esa im p o rtn i rag ‘bat-
lantiradi. Jah o n valuta tizimining barqarorsizligi Xalqaro savdo va
hisob-kitoblar sharoitlarini yom onlashtiradi. Milliy valuta kursming
pasayishi kutilgan holda eksport va im port b o ‘yicha t o ‘lov m u d d a t-
larining o ‘rnidan siljishi ro‘y beradi, y a ’ni im portyorlar t o ‘lovlarni
tezlashtirishga, eksportyorlar esa aksincha xorijiy valutadagi tu sh u m n i
olishni kechiktirishga harakat qiladilar («lidz end legz» siyosati). Xalqaro
hisob-kitoblar muddatlaridagi kichik bir qisqa uzilish mamlakatdan
kapitailarni chetga oqib ketishiga olib kelishi m um kin. Baho va to'lov
valutasi sifatida ishlatilayotgan yetakchi valutalar kurslarining tebranishi
ko ‘pchilik davlatlarning t o ‘lov balanslariga t a ’sir etadi;
i)
Inflatsiyaning to'lov balansiga salbiy ta ’siri. B unday holat, ya’ni
baholarni pasayishi milliy tovarlarning eksportini qiyinlashtirib, raqobat-
doshligini pasaytirgan, tovarlar importini rag‘batlantirgan va kapitailarni
xorijga chiqib ketishiga imkon bergan paytda vujudga keladi;
j) Favqulodda holatlar — hosilning bo'lmasligi, tabiiy ofatlar,
halokatlar va shu kabilar t o ‘lov balansiga salbiy t a ’sir etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |