O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Valuta  siyosatining shakllari. 
Valuta siyosatining quyidagi shakllari 
qoMlaniladi:  diskont,  deviz  siyosati  va  uning  turlaridan  biri  bo'lmish 
v alu ta  intervensiyasi,  valuta  zaxiralarining  diversifikasiyasi,  valuta

---

cheklanishlari,  valuta;arni  almashinish  darajalarini  muvofiqlashtirish, 
valuta  kursi  rejimi,  devalvatsiya,  revalvatsiya.
Diskont  (hisob  yuritish)  siyosati  —  bir  to m o n d a n   kapitallarni 
xalqaro harakatiga valuta kursi va  to'lov balansini,  ikkinchi to m o n d a n  
ichki  kreditlar,  pul  massasi,  baholar,  yalpi  talab  dinamikasini  t a ’sir 
etishi  orqali  muvofiqlashtirishga  yo'naltirilgan  Markaziy  b ank   hisob 
y uritish  stavkasining  o'zgarishi.  M a salan,  passiv  t o ‘lov  bala n sid a  
kapitallarni  nisbatan  erkin  harakatlana  olishi  sharoitida  hisob  yuritish 
stavkasining  ko'tarilishi  foiz  stavkalari  nisbatan  past  bo 'lgan  m a m -  
lak a tla rd an   kapitallar  oqib  kelishining  ra g ‘ba tla n tirish i  va  m illiy 
kapitallarni  m am lakatdan  oqib  ketishining  oldini  olishi  m um k in .  Bu 
esa  o ‘z  navbatida  to'lov  balansi  holatining  yaxshilanishi  va  valuta 
kursining  ko‘tarilishiga  olib  keladi.  Rasmiy stavkani  pasaytirgan ho ld a  
Markaziy  bank  toUov  balansi  aktiv  saldosini  va  o ‘z  milliy  valutasi 
kursini  pasaytirish  maqsadida  milliy  ham da  xorijiy  kapitallarni  oqib 
ketishiga  ishonadi.
Zamonaviy  sharoitda  diskont  siyosatining  samaradorligi  pasaydi. 
Bu esa uning ichki va tashqi  maqsadlarining o ‘zaro qarama-qarshiligini 
kuchayganligi  bilan  izohlanadi.  Agar  foiz  stavkalari  k o n y u n k tu ra n i 
jonlantirish  maqsadida  pasaytirilayotgan  bo'lsa,  bu  kapitallarni  oqib 
ketishini  keltirib  chiqargan  holda  t o ‘lov  balansiga  salbiy  t a ’sir  etadi. 
T o 'lo v   balansi  holatini  yaxshilash  m aqsadida  hisob  yuritish  stavkasini 
ko'tarilishi,  agarda u tushkunlik holatida bo'lsa,  mamlakat iqtisodiyotiga 
salbiy ta ’sir etadi.  Diskont siyosatining mahsuldorligi mamlakatga xorijiy 
kapital  oqib  kelishiga  bog'liqdir,  am m o  barqarorsizlik  sharoitida  foiz 
stavkalari  ham m a  vaqt  ham   kapitallar  oqim ini  belgilab  beravermaydi. 
Kapitallar va  kreditlar xalqaro  harakatini  muvofiqlashtirish  h a m   hisob 
y u r itis h   siyosatini  t o 'lo v   b a la n s ig a   b o 'l g a n   t a ’sirini  b i r m u n c h a  
pasaytiradi.
Bu  yerdan  diskont  siyosatining  qisqa  muddatliligi  va  nisbatan  past 
samaradorliligi  kelib  chiqadi.  Yetakchi  davlatlar,  birinchi  navbatda 
A Q S H n in g   diskont  siyosati  milliy  m anfaatlarga  zid  ravish da  foiz 
stavkalarni  ko'tarish yoki pasaytirishga m ajbur bo 'lg an  raqobatchilarga 
salbiy  t a ’sir  etadi.  N atijada  vaqti-vaqti  bilan  foizlar  u rushi  payd o 
bo'lib  turadi.
Deviz siyosati.  Bu,  milliy valuta kursiga davlat organlari to m o n id a n  
xorijiy  valutani  (deviz)  oldi-sotdisi  orqali  t a ’sir  etish  uslubidir.  Milliy 
valuta  kursini  ko'tarish  m aqsadida  M arkaziy  bank  xorijiy  valutani 
milliy  valutaga  sotadi,  pasaytirish  u c h u n   esa  aksincha  sotib  oladi.

---

Deviz  siyosati  asosan  valuta  intervensiyasi  shaklida  amalga  oshadi. 
Valuta  intervensiyasi  rasmiy  oltin-valuta  zaxiralari  yoki  m arkaziy 
banklarning  banklararo  «svop»  kelishuvlariga  asosan  milliy valutadagi 
qisqa  m uddatli  o'zaro   kreditlari  hisobiga  amalga  oshiriladi.
XIX 
asrdan  boshlab  valuta  intervensiyasi  q o lla n ila   boshlandi. 
Masalan,  Rossiyaning  Davlat banki,  Avstro-Vengriya baaki  o ‘z  milliy 
valutalari  kursini  qo'llab-quvvatlash  maqsadida  intervensiyadan  foy- 
d alangan.  O ltin   m o n o m e ta liz m i  bekor  qilinishidan  s o ‘ng  valu ta  
intervensiyasi  keng  qoMlanila  boshlandi.  1929— 1933-yillar  j a h o n  
iqtisodiy  inqirozi  sharoitida valuta intervensiyasidan  markaziy banklar 
v a lu ta   d e m p in g ig a   k o ‘m a k la s h is h   u c h u n   o ‘z  valu ta la ri  k u r s in i 
pasaytirish  maqsadida  foydalangan.
Valuta intervensiyalarini  o ‘tkazishning m oddiy asosi bo'lib A Q S H , 
Buyuk  Britaniya,  Fransiya,  ltaliya,  Kanada  va  boshqa  m am lakatlarda 
1930-  yillarda  tashkil  etilgan  valuta  barqarorlashtirish  fondlari  xizmat 
qildi.  Valuta  barqarorlashtirish  fondlari  —  bu  valuta  kursini  muvofiq- 
lashtirish  maqsadida valuta intervensiyasida ishlatiladigan oltin,  xorijiy 
va  milliy valutalardagi  davlat  fondlaridir.  Zamonaviy  sharoitda  ayrim 
m am lakatlarda  ushbu  fondlarning  belgilanishi  va  roli  o ‘z  xususiyat- 
lariga  ega.
Fransiyada  yuqorida  zikr etilgan fond  maqsadli  fond  b o ‘lib  rasmiy 
o l ti n - v a l u ta   z a x ira la ri  d o ira s id a   a jra tila d i.  F ra n siy a   b a n k i  o ‘z 
intervensiya operatsiyalarining xarakteri va ko'lamini  oshkora etmaslik 
uch u n   ushbu  fondning  hajmini  m atbuotda  e ’lon  qilmaydi.  A Q S H da 
esa  valuta  barqarorlashtirish  fondi  o ‘z  ahamiyatini  yo‘qotdi  (uning  2 
mlrd.
A Q S H   dollaridagi  hajmi  b a rp o   etilish  paytidan  boshlab,  y a ’ni 
1934-yildan  o ‘zgarm asdan  kelm oqda),  chunki  federal  zaxira  banklari 
valuta  intervensiyasini  asosan  «svop»  kelishuvining  shartlari  asosida 
xorijiy  markaziy  banklar  kreditlari  hisobiga  amalga  oshiradi.  Buyuk 
Britaniyada hozirgi kunda valuta barqarorlashtirish fondi mamlakatning 
b archa  rasmiy  oltin-valuta  zaxiralarini  o ‘zida  birlashtiradi.
Deviz  siyosati  bevosita  valuta  kursiga  t a ’sir  etadi,  am m o  ushbu 
t a ’sir m uvaqqat va  cheklangan k o ‘lamlardadir.  Valuta  intervensiyasiga 
b o ‘lgan  yirik  xarajatlar,  agarda  kurs  shakllanishining  bozor  omillari 
davlat  muvofiqlashtirishidan ustunroq  b o ‘lsa,  ham m a vaqt  h am  valuta 
kurslari  barqarorligini  t a ’minlay  olmaydi.
M asalan,  Yaponiya  Banki  1998  yilning  aprelida  valuta  bozorida 
21  mlrd.  A Q S H   dollarini  (valuta  zaxiralarining  10  foizi)  sotdi,  Biroq

---

so'nggi  8  yil  ichida  eng  yuqori  (lA Q S h   dollari  u c h u n   1380  iyena), 
rekordli  iyena  kursi  tushishining  oldini  ololmadi  va  Yaponiya  valuta 
intervensiyasini  cheklashga  qaror  qildi.
Valuta zaxiralarining diversifikatsiyasi —  davlatlar,  banklar,  T M K - 
larning Xalqaro  hisob-kitoblar,  valuta  intervensiyasini  am alga oshirish 
va  valuta  y o ‘qotishlaridan  o ‘zini  himoyalashni  t a ’m inlash  m aqsadida 
valuta  zaxiralari  tarkibiga  turli  valutalarni  kiritish  orqali  tarkibiy 
tuzilishini  muvofiqlashtirishga y o ‘naltirilgan  sivosatidir.  U shbu siyosat 
odatda,  barqarorsiz  valutalarni  sotish  va  nisbatan  b a rq a ro r  ham d a 
xalqaro  hisob-kitoblar  uch u n   z a ru r  b o ‘lgan  valutalarni  sotib  olish 
orqali  amalga  oshiriladi.
AQSH  dollarining  barqarorsizligi  uning  kapitalistik  d un yo   rasmiy 
zaxiralaridagi ulushir.i  lebranishiga sabab  b o ‘ldi  (1973-yilda—84,5  foiz, 
1982-yilda—71,4  foiz,  1990-yilda—60  foizga  yaqin).
Valuta paritetlari va valuta kurslari  rejirni  milliy ham da davlatlararo 
muvofiqlashtirish  obyekti  b o ‘lib  hisoblanadi.  Bretton  Vuds  kelishuvi 
shartlariga  muvofiq  rnamlakatlar  o ‘z  milliy valutalari  kurslarini  bozor 
bahosi  asosida  A Q S H   dollariga  n isbatan  X V Fda  qayd  e td ila r  va 
oltinning  rasmiy  bahosi  (1  troya unsiyasi  —  35  AQ SH  dollari)  asosida 
ularning  zam inidagi  oltin  m iqdorlarini  belgiladilar.  F o n d   a ’zolari 
bo'lmish  rnamlakatlar  o ‘z  valutalari  bozor  kurslarini  p aritetid an  +,-1 
foizdan  oqib  ketishiga  y o ‘l  q o ‘ymaslik  majburiyatini  o ‘z  zim malariga 
oldilar.
D e v a lv a ts iy a   va  re v a lv atsiy a   v a lu t a   s iy o s a t in i n g   a n ’a n a v iy  
uslublaridir.  Devalvatsiya  —  bu,  xorijiy  valutalar  yoki  X alqaro  valuta 
birliklariga,  oltinga  nisbatan  milliy  valuta  kursining  pasayishi.  U n ing 
obyektiv  asosi  b o ‘lib  rasmiy  valuta  kursining  bozor  kursiga  nisbatan 
yuqoriroq  q o ‘yilishi  hisoblanadi.
Revalvatsiya —  bu,  xorijiy valutalar yoki Xalqaro valuta birliklariga, 
oltinga  nisbatan  milliy valuta  kursining  k o‘tarilishidir.
K u rsla r  farqi  n u q tay i  n a z a r id a n   f u n t  ste rlin g   d ev a lv a tsiy a si 
oqibatida AQ SH  dollarining haqiqiy revalvatsiyasidan A Q S H n ing  yutuq 
va  yo ‘qotishlari  shartli  hisob-kitoblarini  k o ‘rib  chiqamiz.
1. 
Tashqi  savdo.  A Q SH ning  Buyuk  Britaniyaga  eksporti  b o ‘yicha 
bajarilmagan  shartnom alar  summasi  20  mln.  funt  sterlingni  tashkil 
etadi  deb  faraz  qilamiz.  Amerika  eksportyorlarining  zararlari  (him oya 
shartlashuvi yo‘qligi paytda)  8  mln.  doilarga yetadi, chunki ular tushum  
sifatida  olingan  funt  sterlinglarni  A Q SH   dollarlariga  1  funt  u c h u n   2,8 
dollar  kursi  o ‘rniga  2,4  dollar  kursi  bo'y ich a   alm ashtiradilar,  y a ’ni:

---

20  mln.  f.  st.  •  (2,8  —  2,4)-8  mln.  dollar.
Buyuk  Britaniyadan  im port