|
8 .3 . T o ‘lov va hisob-kitob balanslari
Barcha mam lakatlar zamonaviy ja h o n xo ‘jaligining ishtirokchilari
b o ‘lib h iso b la n a d i. A lo h id a i n a m la k a t la r n in g j a h o n x o ‘jalig ig a
integratsiyalashganlik darajasi turlicha bo ‘lib hisoblanadi. Mamlakatning
hamkorlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari, milliy iqtisodiyotlarni ja h o n
xo'jaligiga birlashtirad igan X alq aro iqtisodiy a lo q a lard a n iborat.
Iqtisodiy munosabatlardan tashqari mamlakatlar o ‘rtasida pul to'lovlari
va tushumlarini vujudga keltiruvchi siyosiy, harbiy, madaniy ham d a
boshqa munosabatlar ham mavjud.
Mamlakatning ko ‘p qirrali xalqaro munosabatlari uning xalqaro
operatsiyalari balans hisob-varag‘ida o 'z aksini topadi. Ushbu balans
a n ’ana b o‘yicha t o ‘lov balansi deb ataladi.
T o ‘lov balansi — bu xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varag'i-
dir. Ya’ni, bu m amlakatning tovarlar, xizmatlar, kapitallar olib kirish
va olib chiqish ko'rsatkichlarining nisbati shaklidagi xalqaro x o ‘jalik
aloqalari kompleksining qiymat ifodasidir.
Xalqaro operatsiyalarning balans hisob-varag'i mamlakat tashqi
iqtisodiy operatsiyalarining ko‘lamlari, tarkibi va xarakterini qiymat
jihatidan miqdoriy h am da sifat ifodasidir. Amaliyotda odat sifatida
«to'lov balansi» atamasidan foydalanish, barcha operatsiyalar b o ‘yicha
valuta oqimlarining ko ‘rsatkichlarini esa t o ‘lov va tushumlar sifatida
belgilash qabul qilingan.
M atb uo tda c h o p etilayotgan to 'lo v balanslari nafaqat am alga
oshirilgan yoki m a ’lum bir sanaga ijro etilishi kerak bo'lgan to 'lo v va
tushum larni, balki xalqaro talablar h a m da majburiyatlar b o 'y ic h a
ko'rsatkichlarni ham qainrab oladi.
To'lov balanslarining zamonaviy jadvallari barcha qimrnatliklarni
m am lakatlararo harakati haqida yetarli m a ’lumotlarga ega. B unda
m ajburiyatlarning joriy davrda to 'la n m a y d ig a n va kelgusi davrga
o'tkazilib yuboriladigan qismi kapital yoki kreditlar harakatini aks
ettiruvchi to'lov balansi moddalariga kiritiladi.
So'nggi paytlarda to'lov balansiga qo 'shim ch a sifatida m am la k a t
lararo qimmatliklar harakati to'g'risidagi m a ’lumotga ega mamlakatning
xalqaro aktivlar va passivlar balansi tuziladi.
U sh bu b a la n s m a m la k a tn in g zaxira toifasidagi x alqaro m o -
liyaviy h olatin i aks e ttirad i va m am la k a t ja h o n xo'jaligiga in te g -
ratsiyalashuvining q a n d a y b o sq ic h id a (p o g 'o n a s id a ) turg an lig in i
k o 'rsa ta d i.
Mazkur balansda ushbu davrga mamlakat tomonidan taqdim etilgan
va olingan kreditlar, investitsiyalar, boshqa moliyaviy aktivlar qiyma-
tining nisbati aks etadi. Ayrim davlatlarda olingan resurslar hajmi
xorijdagi aktivlariga nisbatan katta. Boshqa mamlakatlarda bu ikkala
ko'rsatkich ham katta, ham turlichadir. Xorijiy moliyaviy resurslarni
ne tto -im p o rty o ri sifatida A Q S H alohida o 'r in egallaydi. X alqaro
moliyaviy pozitsiya va to'lov balansi ko'rsatkichlarining o'zlari bir-
biri bilan bog'liqdir.
Iqtisodiy m azm u n ig a ko ‘ra m a ’lum bir sanaga b o i g a n t o ‘lov
balansi va m a ’lum bir davr t o ‘lov balansi farqlanadi. M a ’lum bir
sanaga bo'lgan t o ‘lov balansini statistik ko'rsatkichlar shaklida qayd
etishning ilojisi y o ‘q.. Chunki u kundan-kunga o'zgarib turuvchi to'lov
va tushum larning nisbat shakli sifatida mavjuddir.
T o l o v balartsining ahvoli, ushbu davrga milliy va xorijiy valutaga
b o ‘lgan talabni belgilab beradi ham da valuta kursini shakllantiruvchi
omillardan biri b o ‘lib hisoblanadi.
M a ’lum bir davr uchun to'lov balansi (oy, chorak, yil) ushbu
davr m o b a y n id a am alga oshirilgan tashqi iqtisodiy s h a r t n o m a l a r
b o ‘yicha statistik ko'rsatkichlar asosida tuziladi va m a m la k a tn in g
xalqaro iqtisodiy munosabatlarida, uning jah o n xo‘jaligidagi ishtiroki
ko‘lamlarida ha m d a xarakterida sodir bo'lgan o'zgarishlarni tahlil etish
imkoniyatini beradi.
Davr u ch u n t o ‘lov balansining k o ‘rsatkichlari iqtisodiy rivojla-
nishning agregat ko'rsatkichlari bilan bog'liqdir (yalpi ichki m ahsulot,
milliy darom ad va shu kabilar) va davlat to m o n id a n muvofiqlashtirish
obyekti b o ‘lib hisoblanadi.
D avr u c h u n t o ‘lov balansining ahvoli milliy v a lu ta n in g u z o q
muddatdagi davrga bo'lgan holati, uning barqarorligi yoki valuta
kursining o ‘zgarish xarakteri bilan uzviy bog‘liqdir.
B uxgalteriya hisobi nuqtayi n a z a r id a n t o ‘lov b a la n si d o i m o
m uvozanatda b o ‘ladi. Am m o o'zining asosiy b o'linm alari b o 'y ich a
agar tu sh u m la r t o l o v l a r d a n k o ‘p b o ‘lsa aktiv saldoga, a k s in c h a
boMganda passiv saldoga ega b o ‘ladi. Shu sababli to 'lo v balansini
tuzish va saldosini o ‘lchash uslublari m a m la k a t tashqi iqtiso diy
operatsiyalarini xarakterlovchi ko‘rsatkichlarni t o ‘g ‘ri tahlil qilishda
muhim ro‘l o'ynaydi.
T o ‘lov balansi tuzishning nazariyasi va amaliyoti j a h o n iqtiso-
d iyotida b o 'la y o tg a n o 'zg arish larg a m uv o fiq ravishda rivojlanib,
takomillashib borm oqda.
«Balans» a ta m a s i x a lq a ro t o ‘lov m u n o s a b a t l a r i d a b ir q a t o r
tushunchalarni xususan balans hisob-varag‘i, saldo yoki hisob-varaq
qoldig‘i, hisob-varaq ahvoli, muvozanat va boshqalarni ifoda etish
maqsadida ishlatiladi.
Shu sababli t o ‘lov balansi — bu, n afaqat ikki tarafi bir-biriga
teng b o ‘lgan m am la ka t Xalqaro operatsiyalari hisob-varag‘i, balki
o ‘z ichiga uning asosiy elementlarining sifat va tarkibiy xarakteristi-
kalarini olgan, ushbu operatsiyalarning m a ’lum bir ahvolidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
