O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

ToMov balansining  tarkibiy tuzilishi. 
To'lov balansi  quyidagi  asosiy 
bo'lim lardan  iborat:
—  savdo  balansi,  tovarlarni  olib  kirish  va  olib  chiqish  o'rtasidagi 
nisbat;
—  xizmatlar  va  notijorat  to'lovlar  balansi  («ko‘zga  ko'rinmas» 
operatsiyalar  balansi);
—  o ‘z  ichiga  tovarlar,  xizmatlar  va  bir  to m o n lam a   o'tkazmalarni 
oigan  joriy  operatsiyalar  balansi;
—  kapitallar  va  kreditlar  harakati  balansi;
—  rasmiy  valuta  zaxiralari  bilan  operatsiyalar.
Savdo  balansi. 
Tashqi  savdo  tarixan  milliy  x o ‘jaliklarni  jah o n  
x o ‘jaligiga bog‘lovchi tashqi  iqtisodiy munosabatlarning birlainchi shakli 
sifatida  maydonga chiqadi.  Tashqi  savdo tufayli  xalqaro  mehnat  taqsi- 
moti  shakllanadi.  Xalqaro  m ehnat taqsimotining  o ‘zi  esa  tashqi  savdo 
va  boshqa  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  rivojlanishi  bilan  chu- 
qurlashib  ham da  takomillashib  boradi.
Tashqi  savdo  ko'rsatkichlari  a n ’anaviy  ravishda  to'lov  balansida 
m u h im   o 'rinn i  egallaydi.  Tovarlar  eksporti  va  importining  o ‘zaro 
nisbati  savdo  balansini  tashkil  etadi.  Tashqi  savdoning  katta  hajmi 
kredit  hisobiga  amalga  oshirilganligi  sababli  haqiqatda  shu  davrda 
amalga oshirilgan  savdo,  t o ‘lovlar va tushumlar ko'rsatkichlari o ‘rtasida 
tafovutlar  mavjud.
U shbu tafovutlar tufayli turli  so'ndirilish  muddatlariga ega, taalluqli 
talab  va  majburiyatlarni  vujudga  keltiruvchi  um um iy savdo  balansidan 
farqli  o'iaroq,  o ‘z  davrida  amalga  oshirilgan  pul  to'lovlari  ham da 
h a q iq a td a   o ling an  t u s h u m l a r n in g   nisbati  sifatida  t o 'lo v   balansi 
tushunchasi  paydo  bo'ldi.
Biroq  tashqi  iqtisodiy  operatsiyalar  bo'yicha  m a ’lumot  yig'uvchi 
organlar hech  qachon  haqiqatda amalga oshirilgan  to'lovlar va olingan 
tushum larni  u m u m iy  savdo  ko'rsatkichlaridan  ajratish  imkoniyatiga 
ega  b o 'lm agan.  U la r  savdo  balansiga  kiritiladigan  tashqi  iqtisodiy 
bitimlar bo'y icha  bojxona  m a ’lumotlaridan  foydalanadilar.  Aynan shu 
m a ’lumotlar davlat  iqtisodiy siyosati  nuqtayi  nazaridan  asosiy qiziqish 
obyekti  bo'lib  hisoblanadi.  U la r  va  real  to'lov lar  orasidagi  farqlar 
to 'lov   balansining  kredit  operatsiyalarida  aks  etgan.
Savdo  balansining  aktiv  yoki  passivligini  iqtisodiy  mazmuni  aniq 
m am lakatga  nisbatan  aloqador  ham da  uning jah o n   xo'jaligida  tutgan 
o 'r n i,  hamkorlari  bilan  aloqalarining  xarakteri  va  um um iy  iqtisodiy 
siyosatiga  bog'liqdir.  Yetakchi  davlatlardan  iqtisodiy  o'sish  sur’atlari

---

b o ‘yicha  o rq a d a   b o ‘lgan  m a m la k a tla r   u c h u n   aktiv  savdo  balansi 
litsenziyalar  importiga,  xorijiy  investitsiyalar  yuzasidan  daromadlarni 
t o ‘lash  va  boshqa  Xalqaro  majburiyatlar  b o ‘yicha  haq  t o ‘lash  uchun  
valuta  mablag'lari  manbasi  sifatida  zarur.  Bir  qator  sanoat  jihatidan 
rivojlangan  mamlakatlar  (Yaponiya,  G erm an iy a  va  boshqalar)  uchun 
savdo  balansining  aktiv  saldosi  kapitallar  eksporti,  xorijda  ikkinchi 
iqtisodiyotni  barpo  etish  u ch u n   ishlatiladi.
Passiv  savdo  balansi  keraksiz  hisoblanib,  m am lak atning  jah o n  
xo‘jaligidagi  o'rn i  kuchsizligini  bildiradi.  Bu  asosan  valuta  tushumi 
taqchilligini  sezayotgan,  rivojlanib  borayotgan  m am lakatlar  u c hu n 
xosdir.  S a n o a t  jih a tid a n   riv ojlangan  m a m la k a tla r   u c h u n   esa  bu 
boshqacha  m a ’noga  ega  bo'ladi.  M asalan,  AQ SH  savdo  balansining 
kamomadi  ( 1991 -yildan boshlab) A Q SH   bozoriga intellektual tovarlarni 
ishlab chiqaruvchi  Xalqaro raqobatchilarni  (g‘arbiy Yevropa, Yaponiya, 
Tayvan,  Janubiy  Korea  va  boshqa  m amlakatlar)  kirib  borishi  bilan 
xarakterlanadi.  Bunday xalqaro m ehnat taqsimotining shakllanib borishi 
oqibatida  AQSH  va  jaho n   miqyosida  resurslar  nisbatan  samaraliroq 
ishlatiladi.  AQ SH  tashqi  savdosining  kam om adi  yuqorida  zikr  etilgan 
ham kor-m am lakatlarning ushbu operatsiyalar b o ‘yicha aktiv saldosida 
o ‘z  aksini  topadi.  0 ‘z  navbatida,  ushbu  h a m k o r-m a m la k a tlar o ‘zining 
valuta  tushumlari  hisobiga xorijiy kapital  q o ‘yilmalarni,  shu jum ladan, 
A Q S H da  ham   amalga  oshiradi.
Xizm atlar  balansi  transport  y o ‘q  tashuvlari,  sug‘urta,  elektron, 
telekosmik,  telegraf, pochta va boshqa aloqa turlari,  Xalqaro sayyohlik, 
ilmiy-texnik  ham da ishlab chiqarish tajribalari  bilan  almashish,  ekspert 
xizmatlari,  diplomatik,  savdo va xorijdagi  boshqa xizmatlar xarajatlarini 
ko'tarish,  m a ’lumotlarni  uzatish,  m adaniy   ham d a  ilmiy aloqalar,  turli 
vositachilik  yig'im lari,  reklam a,  y a rm a rk a   va  b osh qa  sh u  kabilar 
bo'yicha  to'lov  ham da  tushum larni  o ‘z  ichiga  oladi.
Xizmatlar  xalqaro  iqtisodiy  aloqalarning  bir  m a ro m d a   rivojlanib 
borayotgan  sektorini  tashkil  etadi.  X izmatlarning t o ‘lovlar va tushu m - 
larning  hajmi  ham da  tarkibiy  tuzilishidagi  roli  h a m d a   ularga  t a ’siri 
m untazam   ravishda  o ‘sib  borm oqda.
A n ’anaviy  xizm at  turlari  ( tr a n s p o r t,  su g 'u rta )  savdo  b o ‘yicha 
tovarlarni yetkazib  berishning  hajmi va turli-tum anligini  o ‘sib borishi, 
ularning  tarkibida  Xalqaro  k o o p e ra tsiy a   h a m d a   ixtisoslashuvning 
rivojlanishi  tufayli  yarim   ta y y o r   m a h s u lo tla r ,  b u tlo v c h i  q ism lar 
ulushining ortib borishi bilan o ‘z boshidan  katta qayta qurish jarayonini 
kechirmoqda.

---

Rivojlangan  davlatlarda  aholining  yashash  darajasi  o'sib  borgani 
sari  zam onaviy  ishlab  chiqarishning  baynalmilallashuvi  natijasida 
tarkibida  katta ulushga ega bo'lmish xizmat yuzasidan safarlar sifatidagi 
Xaiqaro  sayyohlik  koMamlari  ham  keskin  o ‘sdi.
Xalqaro  ishlab chiqarishning o ‘sishi  ilmiy-texnik  inqilob va xo‘jalik 
hayoti  baynalmilallashuvining boshqa omillari,  litsenziyalar,  nou-hau, 
ilmiy-texnik ham da ishlab chiqarish tajribasining boshqa turlari,  lizing 
operatsiyalari,  ishbilarmon  maslahatlar  va  ishlab  chiqarish  hamda 
a lo h id a   xususiyatga  ega  b o s h q a   x izm a tla r  bila n   savdo  qilishni 
rag‘batlantirdi.
Jah o n   amaliyotida  qabul  qilingan  qoidalarga  muvofiq  «xizmatlar» 
b o ‘limiga  investitsiyalar  va  xalqaro  kreditlar  bo'vicha  foiz  daromad- 
laridan  olingan  t o ‘lov  ham da  tushumlar  kiradi,  m odom iki  iqtisodiy 
m a z m u n ig a   k o ‘ra  u lar  kapitallar  harakatiga  y a q in ro q d ir.  ToMov 
balansida  quyidagi  moddalar  ajratilib  ko‘rsatiladi:  xorijiy  davlatlarga 
harbiy yordam   ko'rsatish,  xorijdagi  harbiy xarajatlar.  U shbu  xarajatlar 
xizmatlar  operatsiyalariga  mansubdir.
X alqaro  Valuta  F o n d in in g   (XVF)  uslubiyatiga  muvofiq  t o ‘lov 
balansida  alohida  pozitsiya  sifatida  bir  to m o n la m a   o ‘tkazm alarni 
ko‘rsatish  qabul  qilingan.  Ularning  tarkibida:  l)davlat  operatsiyalari
—  b o s h q a   m a m la k a tla rg a   iqtisodiy  y o rd am   y o ‘nalishi  b o ‘y icha 
subsid iya la r,  davlat  n a fa q a la ri,  Xalqaro  tas h k ilo tla rg a   badallar;
2)xususiy  tusdagi  operatsiyalar  —  xorijdagi  ishchilar,  mutaxassislar, 
qarindosh-urug‘larning mamlakatga pul o ‘tkazmalari.  Operatsiyalarning 
ushbu  turi  katta  iqtisodiy  ahamiyatga  ega.  Italiya,  Turkiya,  Ispaniya, 
Gresiya,  Portugaliya,  Pokiston,  Misr va  boshqa  davlatlar  o ‘z  fuqaro- 
larini  pul  ishlab kelishga xorijga chiqish masalalarini muvofiqlashtirishga 
katta  e ’tibor beradi.  Chunki  ushbu  davlatlar  mazkur valuta  tushumlari 
manbasidan  o ‘z iqtisodiyotlarini  rivojlantirish maqsadida foydalanadilar.
Xorijiy  ishchilar  va  mutaxassislarni  vaqtincha jalb  etadigan  G F R , 
A Q S H ,  Fransiya,  Buyuk  Britaniya,  Shveysariya,  JA R   va  boshqa 
m am lakatlar uchun   esa aksincha ushbu pul  o ‘tkazmalari  t o ‘lov balansi 
ushbu  moddasining  kam om ad  manbasi  bo ‘lib  xizmat  qiladi.
Yuqorida zikr etilgan xizmatlar bo'yicha operatsiyalar investitsiyalar 
b o ‘y ic h a   d a ro m a d la r   ha ra ka ti,  harbiy  tusdagi  kelishuvlar  va  bir 
tom onlam a o'tkazmalar, tovarlar (sezilarli qimmatliklar)  importi  hamda 
eksportiga  aloqasi  b o 'lm agan  holda  «ko‘zga  k o ‘rinmas»  operatsiyalar 
deb  ata lad i.  U la rn in g   ta rk ib id a   3  toifadagi  kelish uv larn i,  y a ’ni 
x izm a tla r,  investitsiyalardan  olingan  d arom adlar,  bir  to m o n la m a

---

o 'tk a z m a la rn i  ajratib  k o ‘rsatish  m um k in.  «Xizmatlar  va  notijo rat 
to'lovlari»  atamasi  ham   ishlatiladi.  U shbu  atamaga  m am lakatlararo 
iqtisodiy  aloqalarning  m uhim   m azm unini  tovarlar  bilan  savdo  tashkil 
etgan  paytdan  qolgan  a n ’anaga  bildiriladigan  hurm atday  qaraladi.
Joriy operatsiyalar b o ‘yicha i o ‘lov balansi savdo balansi va «ko‘zga 
ko‘rininas»  operatsiyalarni  o ‘z  ichiga  oladi.  T o ‘lov  balansi  tuzishning 
b a ’zi  bir usullari bir tom o n lam a davlat o ‘tkazmalarini  alohida m oddaga 
ajratib  ko‘rsatadi va uni joriy operatsiyalar saldosiga qo‘shmaydi.  U shbu 
operatsiyalarni  tovarlar  va  xizm atlar  bilan  jah o n   savdosini  kapital 
ham da  kreditlar  shaklidagi  moliyaviy  resurslar  Xalqaro  harakatidan 
ajratib  olish  uchu n   joriy  operatsiyalar  deb  ataylab  atay  boshladilar.
K apitallar  va  kreditlar  harakati  balansi  davlat  h a m d a   xususiy 
kapitallar,  taqdim  etilgan  va  olingan  Xalqaro  kreditlarning  davlatga 
olib  kirilishi  ham da  olib  chiqilishi  o ‘rtasidagi  nisbatni  ifodalaydi. 
Iqtisodiy  mazmuniga  ko'ra  ushbu  operatsiyalar  quyidagi  ikki  toifaga 
b o ‘linadi:  tadbirkorlik  va  ssuda  kapitallarining  xalqaro  harakati.
Tadbirkorlik kapitali to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  xorijiy investitsiyalar (xorijda 
korxonalarni  sotib  olish  va  qurish)  va  portfei  investitsiyalarini  (xorijiy 
kom paniy alar  qim m atli  q o g ‘ozlarini  sotib  olish)  o ‘z  ichiga  oladi. 
T o ‘g ‘r i d a n - t o ‘g ‘ri  in v e s tits iy a la r   u z o q   m u d d a tli  k a p it a ln i   o lib  
chiqishning  eng  muhim   shakllaridan  biri  b o ‘lib  hisoblanadi  va  to'lov 
balansiga  sezilarli  t a ’sir  etadi.  U la r  mulk  sotib  olinishi  bilan  bog‘liq 
b o i g a n   holda  qarz  m ajb u riy a tla rin i  vujudga  keltirm ayd i.  U s h b u  
investitsiyalar  n atijasida  m illiy  iqtiso d iy o tlarn i  savdoga  n isb a ta n  
y u q o r ir o q   d a ra ja d a   va  m u s t a h k a m r o q   j a h o n   x o 'ja lig ig a   in te g -  
ratsiyalashuviga  ko‘maklashuvchi  Xalqaro  ishlab  chiqarish  rivojlanadi. 
1997-yilda  har  yilgi  qo'yilm alarni  qo'shib  borish  va  qoldig‘i  k o ‘payib 
boruvchi  uslubi bilan  hisoblangan  m am lakatlarning barcha t o ‘g ‘ridan- 
t o ‘g ‘ri  xorijiy  investitsiyalarini  t o ‘p langan  qiym ati  3  trln .  A Q S H  
dollaridan  ko‘p summani tashkil  etdi.  Tadbirkorlik  kapitalining xorijga 
olib  chiqilishi  ishlab  chiqarish  va  tashqi  savdoning  o ‘sishiga  nisbatan 
te z   s u r ’a tl a r d a   a m a lg a   o s h a d i.  Bu  e sa  o ‘z  n a v b a ti d a   x o ‘ja l ik  
faoliyatining baynalmilallashuvi va globallashuvida uning  roli yetakchi 
ekanligini  isbotlaydi.
T o ‘g ‘ridan-to ‘g ‘ri  xorijiy  investitsiyalar  qiymatining  u c h d a n   ikki 
qismidan  ziyodini  rivojlangan  davlatlarning o ‘zaro kapital  qo'yilm alari 
tashkil  etadi.  Bu  degani,  ular  o ‘rtasidagi  x o ‘jalik  aloqalari  boshqa 
davlatlar  o ‘rtasidagi  xo‘jalik  aloqalariga  nisbatan  yuqoriroq  darajada 
m ustahkam lanib  borayotganligidan  dalolat  beradi.