|
b o ‘ y i c h a
bajarilmagan shartnom alar
summasi — 15 mln. f. st. Amerikalik eksportyorlar qo'shim ch a 6 mln.
d o lla r o la d ila r, c h u n k i devalvatsiya qilingan v a lu ta n i n isb a ta n
qimmatlashgan o ‘z valutalariga sotib olganda ular yutadilar.
15 mln. f. st. • (2,8 — 2,4)-6 mln. dollar.
2.
Xalqaro kredit.
Amerikalik qarzdorlarga qarzlari bo'yicha hisob-
kitoblarni funt sterlinglarda qilish qulay, chunki qarzni so'ndirish
uchun ular nisbatan kam m iqdorda dollar sarflaydilar. Agar 5 mln. f.
st. hajmida qarz so'ndirilsa 2 mln. AQSH dollari tejaladi (5 mln. f. st.
0,4 dollar miqdoridagi kurslar farqiga ko'paytiriladi). A m m o amerikalik
kreditorlar zarar ko'radilar, chunki ular nom inal jih a td a n aw algi
hajmda, lekin devalvatsiya qilingan valutada real jih a td a n kamroq
miqdordagi summani oladilar. Y a ’ni, AQSHlik kreditorning 10 mln.
f. st. talabi mavjud b o ‘lgan paytda yo'qotishlar hajmi 4 mln. AQSH
dollarini tashkil etadi.
Shu bilan birgalikda devalvatsiya qilingan naqd valuta va sterlingli
hisob-varaq egalari ham zarar ko'radilar. Bunda agressiv va mudofaali
devalvatsiya ham da revalvatsiyalar farqlanadi.
Devalvatsiya va revalvatsiya natijalari aniq shart-sharoitlarga bog‘liq
b o ‘ladi ham d a ta ’siri, agar boshqa omillarning aks t a ’siri bo'lmasa,
m a ’lum bir vaqtdan (lag) so‘ng o ‘zini namoyon etadi. Xususan, AQSH
dollarining 1971- yildagi devalvatsiyasi faqat 1973-yildagina AQSH
to ‘lov balansining aktivlashishiga ko‘maklashdi.
Dollar kursini ko‘tarishga qaratilgan A Q SH ning valuta siyosati
(1980— 1984-yillarda h a qiqatda 80%ga) ularga, inflatsiya sur’atini
pasaytirgan holda, xorijiy kapitallar va arzon tovarlarning oqib kelishi
sifatida foyda keltirdi.
D e v alv atsiy a b a h o la r n in g o ‘sishiga va m e h n a t k a s h l a r hayot
d a ra jasin in g p a sayish iga, revalvatsiya esa arz o n xorijiy tovarlar
raqobatini ko‘tara olmayotgan tarmoqlardagi ishsizlikning ko'payishiga
olib keladi. Devalvatsiya m am lakatlar o'rtasida raqobatchilik kurashini
kuchaytirib yuboradi. G ‘arbiy Yevropa davlatlarining dollarning ikki
devalvatsiyasidan yo'qotishlari taxm inan 10 mlrd. A Q SH dollarini
tashkil etdi. Rivojlanib borayotgan davlatlar esa yetakchi valutalar
devalvatsiyalaridan zarar ko'radilar.
Valuta siyosatida ikki qaram a-qarshi b o ‘lgan tendensiya o ‘zaro
c h a m b a rc h a s bog‘lanib ketadi: harakatlarning muvofiqlashtirilishi,
valuta m uam m olarini hal etishning o'zaro yo'llarini topish, har bir
alohida m am lakatni boshqalar evaziga imtiyozga ega b o ‘lishga intilish
oqibatidagi kelishmovchiliklar. Buning munosabati bilan vaqti-vaqti
bilan m am lakatlarning valuta siyosatining turli shakllari yordam ida
iste’mol bozorlari, kapital qo'yilmalar jarayonlari, xom ashyo manbalari
uch u n valuta janglari qo'zib turadi. U shbu janglarda devalvatsiya va
revalvatsiya, valuta kurslari rejimining ko‘p xilligi, valuta intervensiyasi,
valuta cheklovlari ishlatiladi.
V aluta cheklovlari valuta siyosatining shakllaridan biri sifatida
m u n ta z a m ravishda ishlatiladi. Valuta cheklovlari — bu, rezident va
norezidentlarning valuta ham da boshqa valuta qim m atliklari bilan
operatsiyalarini qonunchilik yoki m a ’muriy jihatdan taqiqlash, limitlash
va cheklashdir.
Valuta cheklovlari rezident va norezidentlar valuta operatsiyalarini
tekshirish orqali valuta qonunchiligiga rioya etilishini t a ’minlaydigan
valuta nazoratining tarkibiy qismidir. Valuta cheklanishlari mavjudligida
valuta nazorati jarayonida litsenziya va ruxsatnomalarning b o r-y o ‘qligi,
rezidentlar to m o n id an milliy valuta bozorida xorijiy valutalarning
sotilishi bilan bogMiq tala b la rn in g b a jarilishi, xorijiy valuta d ag i
to ‘lovlarning asoslanganligi, valuta operatsiyalari b o ‘yicha hisobni
yuritish h a m d a hisobotning sifati tekshiriladi.
Valuta cheklovlari mavjudligida valuta nazorati funksiyalari, odatda,
Markaziy bankka yuklatiladi, ayrim davlatlarda esa b u nin g u c h un
maxsus organlar tashkil etiladi (masalan, Fransiyada ikkinchi ja h o n
urushidan s o ‘ng).
Valuta siyosatining turli-tum anligi sifatidagi valuta cheklovlari
quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi: I) to'lov balansini birxillashtirish; 2)
valuta kursini q o ‘llab-quwatlash; 3) joriy strategik vazifalarni bajarish
uchun valuta qimm atliklarining davlat q o ‘lida to 'p la n u v i. V aluta
cheklanishlari o'zining kamsitish xarakteri bilan ajralib turadi, chunki
valuta qimmatliklarini, mayda va o ‘rta tadbirkorlar hisobiga, ularni
xorijiy valutalar olishi uchun qiyinchiliklar tug'dirgan holda, davlat
hamda yirik korxonalar foydasiga qayta taqsimlanishiga k o ‘maklashadi.
Shu sababli monopollashmagan sektor valuta cheklanishlari kiritilishiga,
odatda, qarshi chiqadi.
V aluta cheklanishlari, o d atda, h a m k o r savdogarlarga n isbatan
q o lla n ila d ig a n tazyiq va kamsitish siyosatining tarkibiy qismi bo'lib
hisoblanadi. U shbularni q o 'llanilishida siyosiy s a b a b la r k a tta rol
o ‘ynaydi.
Valuta cheklovlari quyidagilarni nazarda tutadi:
1) Xalqaro pul to'lovlari va kapital o ‘tkazmalarini muvofiqlashtirish,
eksport tushumi, foyda, oltin harakati, pul belgilari h a m d a qimmatli
qog‘ozlar repatriatsiyasi;
2) xorijiy valutaning erkin oldi-sotdisini taqiqlash;
3) xorijiy valuta va boshqa valuta qimmatliklarining davlat q o‘lida
to ‘planuvi. Shu jum ladan, t o ‘lov hujjatlari (cheklar, veksellar, akkre-
ditjvlar va boshqalar), nom inali xorijiy valutada k o ‘rsatilgan qimmatli
qog'ozlar, qim m atbaho metallarning t o ‘planuvi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
