О. Х.Қўлдашов, З. Мирзаева, З. Абдумаликова биофизика (дарслик) фарғона – техника – 2007

6.4. Ҳид ва таъм билиш анализаторлари.
Таъм билиш ва ҳид билиш анализаторларининг периферик қисми химиявий моддалар таъсирини қабул қиладиган хеморецепторлардан бошланади. Ҳид билиш анализатори атроф–муҳитдаги газсимон химиявий бирикмалар ҳидини сезишга имкон беради, бу ҳақда марказий нерв системасига хабар қилади, улар одам овкат ейишида катта аҳамиятга эга. Ҳид билиш рецепторлари бурун бўшлиғи орқасининг юқори қисмида бўлади. Улардан чиқадиган нерв толалари ҳид билиш нерви толалари шаклида калланинг галвирсимон суяги орқали унинг бўшлиғига ўтади.
Ҳид билиш рецепторлари турли ҳидларни ва уларнинг таркибий қисмларини сезади. Ишга киришган рецепторлар сонидан ва уларнинг хар биридан олинадиган сигналлар интенсивлигидан бош мия пўстлоғидаги ҳид билиш марказида муайян ҳидга тааллуқли манзара пайдо бўлади, бирор ҳидни билиш сезгиси шаклланади. Таъсирлар анализи ва сезги синтези учун секунднинг улушлари, тахминан 200–300 миллисекунд кифоя. Ҳид билиш анализаторига, одатда, мураккаб ҳидлар билан иш кўришга тўғри келади. Чунончи, бадан терисидан 50 га яқин айрим ҳид таратадиган бирикмалар, ковурилган гўштда 30 дан зиёд, ёртутда 100 дан зиёд бирикмалар бўлади. Ҳид билиш ўткирлиги ҳид қўзғата оладиган модданинг энг кам миқдори билан белгиланади ва унга хаво намлиги, температура, босим, бурун шиллиқ пардасининг ҳолати таъсир кўрсатади.
Таъм билиш анализатори туфайли одам турли–туман моддалар таҳмини фарқ қилади, овкатнинг таъм сифатларига баҳо беради. Таҳм билиш анализаторининг қабул қилувчи аппарати тил юзасида, оғиз бўшлиғи шиллиқ пардасида бўлади ва озиқ–овқат моддаларининг таъм билиш хоссаларини қабул қиладиган рецепторлардан иборат. Таъм сезгиларини ажрата олиш рецепторларданоқ бошланади, чунки улар ширин, бошкалари шўр таомга реакция беради. Рецепторларнинг кўп қисми таҳмнинг барча асосий турлари ҳақида ахборот бериш хусусиятига эга. Таъм сезгилари шаклланишига кўпгина омиллар таъсир килади. Бу аввало мехданинг ҳолатидир. Таъм сезгилари кучи оч одамда энг яққол ифодаланган бўлади, тўқ одамда у камаяди, овқат ейишдан олинадиган лаззат сезгиси ҳам пасаяди. Таъм сезгилари шаклланишига кўриш ва хид билишдан кўра кучли таъсир қиладиган омил бўлмаса керак. Ёқимсиз ҳиди бўлган таом асло мазали бўлиб туюлмайди. Овқатнинг ташки кўриниши, айниқса у дастурхонга дид билан тортилса, иштаҳани очади.