О. Х.Қўлдашов, З. Мирзаева, З. Абдумаликова биофизика (дарслик) фарғона – техника – 2007

6.2. Эшитиш ва мувозанат анализаторлари.


Эшитиш анализаторининг функцияси товуш таъсирини қабул килиш, эшитиш сезгилари ва образларини шакллантиришдан иборат. Эшитиш анализаторининг периферик учи ташки, ўрта, ички қулоқ ва сўнгги бўлимида ётган фонорецепторлардан ташкил топган. Анализаторнинг марказий звеноси узунчок, ўрта, оралиқ мияда ва катта яримшарлар пўстлоғининг чакка бўлакларида жойлашган кўп сонли ядролардан иборат. Ядроларнинг ҳар биридан эшитиш канали чегараларида юқорига кўтариладиган ва пастга тушадиган йўлларгина шаклланиб қолмасдан, балки мия дастасининг тўрсимон тузилмалари ва харакат ядролари билан кўп сонли богланишлар ҳам ҳосил бўлади. Боғланишларнинг бундай турли–туманлиги эшитиш анализаторининг бўшлиқдаги мўлжалида, мувозанатни сақлашда, равон чиқадиган нутқ қобилиятини таъм инлашда катта аҳамиятга эга. Эшитиш анализатори муайян оҳангдош товушни эшитишга мослашган. Чунончи, узок вақт мобайнида кучли товушлар эшитилиб турса, унинг қўзғалувчанлиги пасаяди, жимжитликдан кейин эса кучаяди. Ўта кучли товушлар қулоқнинг оғир ёки батамом кар бўлиб колишига, иш қобилиятининг пасайишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун болалар наушниклар орқали каттик товушларни тинглаши тавсия этилмайди. Туғилгандан сўнг эшитиш анализатори ривожланишда давом қилади ва иккинчи ой охирида бола яхши эшита бошлайди, у ҳаётнинг иккинчи йили бошланишида товушларни ажрата бошлайдиган бўлади.
6.3. Тери анализаторн.
Тери анализаторларининг периферик учлари бир–биридан фарқ қиладиган рецепторларнинг кўп сонли гуруҳидан иборат бўлиб, уларни тактил, огриқ сезиш, температура рецепторларига бирлаштириш мумкин. 1см² терига ўрта ҳисобда 100–200 оғриқ рецептори, 10–15 совуқни сезиш рецептори ва тахминан 25 та тактил рецепторлар тўғри келади. Улар таъсирни қабул қилишни таъм инлайди ва тана ташки қопламларининг бекаму кестлиги, ташқи таъсирнинг характери тўғрисида хабар беради.
Тери анализаторларининг миядаги учи шикастланганда терининг механик таъсирга сезувчанлиги бузилиши кузатилади ва ҳатто кисман тикланиш бўлганда ҳам таъсирнинг типи ва жойини фарқпаш батамом йўқолади. Терига кучли ёки шикастловчи температура, механик, химиявий таъсир бўлганда оғриқ сезилади.
Оғриқ сезгиси организмнинг мослашув хоссаси бўлиб, у организмнинг ички муҳити доимийлигини сақлаш учун назоратни таҳм инлаб туради. Огриқ рецепторлари теридан ташқари, бўғимлар, мускуллар, ички органларда жойлашган. Оғриқ анализаторининг марказий қисми оралиқ мия кўриш бўртигининг ядроларида бўлади.