O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

g‘itish, vaziyatdan chiqarish,
hujumga o ‘tish va boshqalar
Raqibni yclkaga olib ko‘tarib
turish, o ‘ngga, so ig a engashish
mashqlari
Raqibning bir q o iin i ikki q o ila b
ushlab hujumqilib, raqib qarshili-
gidan foydalanilgan holda oldinga
yelka uslubini bajarish
Shu usullarda o quv-
mashg‘u!ot bellashuvlari
50.
Gilamchetida kurashish taktikasini
o ‘rganish
Chidamlilikni oshiruvchi
mashqlar
Bcllashuv jarayonida raqibni gilam
chetiga olib borish va harakatidan
foydalanib asosiy usullarni ishlatish.
Oldindan chalish, yelka, oyoqlar
orasidan oyoq bilan ko‘tarib tashlash
usullari
Shu usullarda o ‘quv-
mashg‘u 1 ot be 1 lashuv 1 ari:
2 x 5 daqiqadan

---

6-ЬоЬ.
KURASHNINC; К О Т YILL IK T A Y Y O R G A R L IK
REJASI TAM O YILLARI
6 .1 . Kurashda /a x ira tayyorlashni boshqarishning uch
pog‘onali tizimini qoMlash xususivatlari
S p o rtc h ila r tayyorgarligini boshq arish tiz im i sa m a rad o rlig in i 
oshirish m uam m osi m ashg‘ulot vositalari va uslublarining sport tay- 
yorgarligi ko‘p yillik jarayonining ham m a bosqichlarida belgilanadigan 
m aq sa d larg a t o ‘liq m os kelishini talab e ta d i. U sh b u m u a m m o
m am lakatim izda ham da chet ellarda o ‘tkaziladigan ilmiy ta d q iq o t- 
larning diqqat m arkazida turadi. Uni hal ctish y o ‘llaridan biri sportchi 
o rganizm i bilan birga, sportdagi m uvaffaqiyatni belgilab bcruvchi 
turli om illarni ilmiy m odellashtirish hisoblanadi.
Bu h old a ko‘p yillik m ashg‘ulotni sportchini yangi shug‘ulla- 
n uv chi d arajasid an yuqori m alaka d a ra jasig a ch a tay y o rlash n in g
u m um iy (yaxlit) jarayoni sifatida ko‘rib chiqish va uni m a ’lum bir 
q on u n iy atlarg a b o ‘ysungan optim al yo‘llar bilan arnalga oshirish 
m aqsadga m uvofiqdir.
U shbu fikrlardan kelib chiqib, kurashda tayyorgarlikni bo sh - 
q arishning tarixiy xususiyatiga ega bo ‘lgan tizim i ishlab chiqildi.
U deyarli sportchi tayyorgarligining h a m m a to m o n larin i, son 
jih a td a n sinflanishi uch pog‘onani o ‘z ichiga oladi:
— m usobaqa faoliyati (yoki m usobaqa m odeli);
— sportchi tayyorgarliginingasosiy tom onlari (yoki sport m ahorati 
m odeli);
— sportchi organizmi tizimi (yoki potensial im koniyatlar m odeli).
Bunday ierarxiyada pog‘onalarning bir-biriga ergashib bog‘lanishi
yuqori m alakali sportchilarni tayyorlash uchun sh u b h a tug‘dirm aydi.
0 ‘s p irin la rn i tayy orlashg a e ’tib o rn i q a ra tg a n h o ld a o ld in g a
q o ‘yilgan vazifalarning hal etilishi q o ‘shim cha ta d q iq o tla r o ‘tkazishni 
taqozo etadi.
K urash am aliyoti shuni ko ‘rsatdiki, m u so b a q a lard a m uvaffa- 
qiyatga erishish uchun vaqtdan oldin yo‘naltirish natijalarning bcsabab 
oshirilishiga olib keladi va sportchining faol qatnashish m uddatini 
c h ek lab q o ‘yadi. Pedagogik k u zatishlar ham sh u n i k o ‘rsatad ik i, 
m aksim al natijaga crishish m aqsadida tayyorgarligi tezlashtirilgan 
kurashchilarning ko'pchiligi vaqtdan oldin o ‘z chcgarasiga yetganlar, 
so ‘ngra esa sport faoliyatini erta tugatishga m ajb u r b o ‘lganlar.
S po rtchilar tayyorgarligining ko‘p yillik ja ra y o n id a uch p o g‘onali 
m odel m iqyoslarini taqqoslab va o ‘spirinlarning o ‘ziga xos tayyor-
56

---

garligini e ‘tiborga olib. pog'ona!arni quyidagi ketm a-ketlikda jo y - 
lashtiradi:
— potensial s p o n im koniyatlari m odeli;
— m ahorat m odeli;
— m usobaqa m odeli.
Ushbu tushunchalarni ko‘rib ch iq am i/. Potensial sport im koniyat- 
lari m odeli sport staji, jism o n iy rivo jlan gan lik xususiyati, y a’ni 
o ‘spirinning biologik rivojlanganligining yosh darajasi, shuningdck, 
sportchi organizm ining funksional tayyorgarligi bilan aniqlanadi.
M ahorat m odcli u c h u n asosiy sifatlarning rivojlanganlik darajasi 
va texnik-taktik h arakatlarning egallanganlik darajasini aniqlaydigan 
(o ‘lchaydigan yoki baholaydigan) ko ‘rsatkichlar xosdir.
M usobaqa m odeli m usobaqa paytidagi m usobaqalashish faoliyati 
xususiyatlarini aks cttiradi.
Shunday qilib, agar sport tayyorgarligi tiziniida oldinga qyilgan 
m aqsadlardan kelib chiqilsa, unda darajalar ierarxiyasida o ‘zgarishlar 
qay tarzda sodir b o ‘lishini kuzatish m um kin. U lar quyidagilardan 
iborat: agar sport bilan shug‘ullanish oldidan (o ‘smirlik chog‘ida) 
potensial im k o n iy atlar m odeli birin ch i p o g ‘o n a d a b o ‘lsa, yuqori 
malakali sportch ilam i tayyorlashda sport faoliyati m odeli birinchi 
pog‘onada turadi.
Tabiiyki, ko ‘p yillik m ashg‘ulot jaray o n inin g m a’lum bir bosqi- 
chida tay>'orgarlik d astu rlarid a pog‘o n a la r aham iyatini qayta yo‘nal- 
tirish sodir b o ‘ladi.
Ilmiy-uslubiy adabiyo tlar tahlili, m usobaqa bellashuvlari va sport 
tayyorgarligi b o ‘y ic h a d a s tu rla rn i k u z a tish bizga tayyorgarlikni 
boshqarishda pog‘o n a la r aham iyati dinam ikasining m odelini ishlab 
chiqish ham da am alda asoslab berishga yordarn berdi.
M odellar darajalari:
I — m usobaqa faoliyati;
II — m ahorat m odeli;
III — potensial im koniyatlar m odcli.
Ko‘rinib tu rib d ik i, c rta yoshda m ash g ‘ulo t jaray on i sportchi 
organizm ini rivojlantirishga qaratilishi lozim , shuning uchun tay- 
yorgarlik dasturlarida jism oniy rivojlanganlik xususiyatini aniqlaydigan 
potensial im koniyatlar m odeli asosiy b o ‘lishi zarur.
13— 16 yoshda asosiy sifatlarning jad a l rivojlanish va bazaviy 
texnikaning yuzaga kelishi sodir b o ‘ladi. S huning uchun sportchi 
tay y o rg arlig id a s p o rt k u ra s h id a o T g a tis h u c h u n te x n ik -ta k tik
harakatlar, m urakkab hujum harakatlari, taktik tayyorgarlikning turli
57

---

usullari, kom binatsiyali bogManishlarga asosiy e'tiborni qaratish zarur. 
Bu yoshdagi sportchilar texnik-taktik tayyorgarligida kelgusida ko;proq 
rivojlantirish uchun alohida xususiyatlarni aniqlash lozim . U shbu 
davrning yakunlovchi bosqichida sportchilarni o ‘yinchi, kuchli va 
sur'atli sportchi kabi toifalarga ajratish m um kin. 16 yoshdan boshlab 
m usobaqa m odelining aham iyati ortib boradi, u 18— 19 yosh davrida 
o ‘zining maksimal aham iyatiga yctadi. B unda sportchining m usobaqa 
faoliyati birinchi o ‘ringa chiqariladi.
Ko‘p yillik m ashg‘ulot jaray o n id a m usobaqa faoliyatini shartli 
ravishda to ‘rt bosqichga blish m aqsadga muvofiqdir:
10— 12 yosh — dastlabki tayyorgarlik;
13— 14 yosh — boshlang‘ich sport ixtisoslashuvi;
15 — 17 yosh — ta n la n g a n s p o rt tu r id a c h u q u rla s h tirilg a n
m ashg‘ulot;
18 va katta yosh — sport takom illashuvi.
M ashg‘ulot bosqichlari davomiyligi shug‘ullanuvchilarning o ‘ziga 
xos xususiyatlariga b o g ‘liq, sh u n in g u c h u n b o sq ic h la r o ‘rtasida 
chegara yo‘q.
Uch pog‘onali tizim dagi m odellar dinam ikasi xususiyatini aniq - 
lashda, bizningcha, qaysi bosqichda m ashg‘ulot vositalaridan m aq- 
sadli foydalanish u c h u n tegishli tayyorgarlik darajasiga alohida e’tibor 
qaratish lozimligini belgilab olish ju d a m uhim dir. Boshqacha qilib 
aytganda, m ashg‘ulo t jaray o n in i o q ilo n a tuzish m ashg‘ulot m aq- 
sadlari, vosita h am da uslublarni birlashtirish dan iborat.
Ushbu m odelni sportchi tayyorgarligining diagnostik tahlilidan 
so ‘ng m ashg‘ulot ja ra y o n in i d a stu rla sh d a ham qoMlash m um kin. 
B unda tay y o rg a rlik d a s tu rla rid a m a z k u r b o sq ic h d a p o g ‘o n a la r 
ierarxiyasining xususiyati aniqlovchi m aqsad boMib xizm at qiladi.