O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

33

---

4 .5 . Kurashchilarning hordiq chiqarish va tiklanish jarayonlarida
psixologik-pcdagogik vositalardan foydalanish
H ar bir m urabbiy yetarli darajada psixolog boMishi, spo rtch ilar 
fikri va hissiyotlarini tushunish qobiliyatiga cga boMishi ham da zo ‘ri- 
qishli m ashg‘ulot jarayoni, m usobaqa faoliyati sharoitlarida ulam ing 
holatini boshqara olishi lozim.
Sportchilarning psixologik holati va faoliyatini yuqori darajada 
boshqarish uchun so‘z katta ta ’sir ko'rsatadi. Faqat so'zdan to ‘g‘ri 
fo y d alan ilg an d ag in a va h ar bir spo rtchig a a lo h id a y o n d ash ilgan
taqdirdagina, m urabbiy-kurashchi tizimi m uvaffaqiyatli ainal qilishi 
m um kin. K urashchi ushbu tizim ning asosi hisoblanadi.
M urabbiy tom onidan amalga oshiriladigan bosh qarishning psixo- 
logik-pedagogik vositalarini ko‘rib chiqayotib, shu narsani ko‘ram izki, 
ularning asosiylari quyidagilardan iboratdir: ishontirish , tushuntirish 
va singdirish. Psixologik terapiya sifatida tetik h o latd a ularni q o ‘llash, 
b irinchi navbatda, m urabbiy, shifokor, psixolog, rahb arnin g s o ‘z 
orqali ta ’sir etishini nazarda tutadi. Ularning so ‘zlari bevosita ikkinchi 
signal tizim iga va shu orqali u yoki bu som atik m exanizm larga ta ’sir 
qiladi.
Sportchiga so ‘z orqali ta ’sir ko‘rsatishni qoMlayotib, pedagogik 
va sport axloqi masalalariga alohida e ’tibor bcrish lozim . U jam o a
rahbariyati, m urabbiylar, boshqa m utaxassislar h a m d a xizm at k o‘r- 
satuvchi xodim larning m ashg‘ulot jarayoni sam aradorligini oshira- 
digan, h am m a om illardan maksimal foydalanishga qaratilgan xatti- 
h arak atlarn in g yuksak m a’naviy tam oyillaridan iborat. Psixologik 
boshqarish m ashg‘ulot va ruhiy mushak m ashg‘uloti ko‘rinishidagi 
am aliyotdagi autogen m ashg‘ulot o ‘z -o ‘zini boshqarishning psixologik 
uslublari orasida eng keng tarqalgan hisoblanadi. A utogen m ashg‘u- 
lotning eng oddiy va samarali yoMi — bu psixologik m ushak m ashg‘u - 
loti, uning tinchlantiruvchi qismidir. T inchlantiruvchi qism ining asosiy 
tavsiyasi — tetiklik darajasini pasaytirish — b o ‘shashtirish (relaksa- 
tsiya) h am d a kurashchining jism oniy va m a’naviy kuchini tiklashdir. 
T inchlantiruvchi qism dan tashqari faollashtiruvchi (safarbar etuvchi) 
qism ga ega. U ning maqsadi kurashchining z a ru r d aqiq ada optim al 
jang qilish holatini egallashiga qaratilgan.
Turli tayyorgarlik davrlarida psixologo-pedagogik vositalar ham da 
tiklanish uslublarini qoMlash har xil vazifalarni hal etadi.
Tayyorgarlik davrida quyidagi vazifalar hal etiladi: dam olish va 
hordiq chiqarishni tashkil qilish, PM M ning ja m o a lik davom iyliklari, 
psixologik, ruhlantiruvchi suhbatlar va h.k.
34

---

K u rash chilar dam olishi va h o rd iq ch iq arish in i rejalashtirish
m a sh g ‘u io t y u k lam alari d in am ik a si h a m d a m a d a n iy -o m m a v iy , 
ijtim oiy-siyosiy va psixologik, davolash tadbirlari kom plcksini o 'tk a - 
zish bilan bog‘lanishi lozim.
P M M n in g jam oali davom iyliklari m usobaqalarga tayyorlashda 
katta sam aradorlikka ega. U lar psixolog va m urabbiy rahbarligida 
sport zalida m ashg‘ulotlar o ‘rtasidagi tanaffuslarda o ‘tkaziladi. U lar 
m ash g ‘ulot jarayon id agi em o tsio n al z o ‘riqishni b a rta ra f etish va 
tiklanish uchun q o ‘llaniladi. Shuningdek, bevosita m ashg‘ulot tugashi 
bilan to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri kurash gilam ida tiklovchi uyqu — dam olish 
q o ila n ilish i m um kin. PM M davom iyligida 10 daqiqalik dam olish — 
uyqudan so ‘ng yurak qisqarishi tczligi 43 % ga pasayadi va em otsional 
z o ‘riqish k o ‘rsatkichi (dastlabki n a tija la rg a n isb a ta n ) 2,8 m arta
kam ayadi. Bu tiklanish davrining o ‘ta tezlashganligi h am d a jad al- 
lashganligini ko‘rsatadi, bu esa bir k u n d a 2 va 3 m arta b o ia d ig a n
m ashg‘ulotlarda ju d a m uhim dir.
Uxlash oldidan alohida va guruh bilan suhbatlashishlarni o ik a z is h
yuqori psixologik sam ara beradi. U P M M n in g tinchlantiru vch i qism i 
bilan yakunlanadi.
S uhbatlar mavzusi tayyorgarlik bosqichi va sportchilar holatiga 
qarab tanlanadi.
Psixolog, m urabbiy va shifokor su h b a t jaray o n id a «psixologik 
kuzatuvchanlik»dan foydalangan h o ld a o ‘z q arashlarini sh akllan- 
tiradilar, uning yordam ida m uayyan kurashchining psixologik holati 
to ‘g ‘risida kundalik axborot oladilar.
K urashchilarni ishontirayotib, u larn in g xatti-harakatlari va tash - 
vishlanishlarining b a ’zi tom onlarini asoslangan holda tan q id qilish 
lozim . Bunda kurashchilarda ijobiy hissiyotlar o ‘z ahvolini yaxshilash 
h am d a yuqori natijaga erishishga b o ig a n ishonch sababli paydo 
b o ia d i.
M urabbiy va shifokorning yana eng m uhim vazifalari kurash- 
c h ila rn in g shaxsiy, ijtim oiy va s p o rt fao liy atid a g i, t o ‘q n a sh u v li 
vaziyatlardagi m unosabatlarni m e ’y o rlashtirish ham da yum shatish 
hisoblanadi.
Psixologik-pedagogik uslublar fizioterapevtik ta ’sir etish, uqalash, 
h am m o m bilan m usiqa j o ‘rligida k om p lcks holda q o ila n ilg a n d a
ularning tiklash ta ’siri ancha kuchayadi.
Tashkiliy, ijtimoiy-siyosiy va m ad aniy-om m aviy tad b irlar kurash- 
ch ilar ruhiyatiga katta tin ch lan tiru v ch i t a ’sir ko‘rsatadi. Bevosita 
m as’uliyatli m usobaqalar oldidan vazifalarni q o ‘yish, k o ‘rsatm alar 
berish m aqsadida tashkiliy y ig ilish larn i o ik a z is h o ‘zini oqlam aydi.
35

---

K o‘rsatm a berish m aqsadida o ‘tkaziladigan bunday yig‘ilis h la ro ‘quv- 
m ashg‘ulot yig‘ini boshida  tkazilishi lozim.
T u m ir yaqinlashgan sari b u n d ay tad b irlar y anad a psixologik- 
profilaktik xususiyatga ega b o ‘lishi, kurashchining cnergiyasi va asab 
im koniyatlarini to ‘g‘rilashiga yordam berishi zarur.
Psixologik zo‘riqishni b artaraf etish uchun kurashchilam ing o ‘zlari 
tayyorlagan badiiy havaskorlik chiqishlari katta aham iy at kasb etadi. 
Bu jam o a a ’zolarining o ‘z -o ‘zini ijodiy ifodalashga va jam oadagi 
hissiyotli yctakchi sportchini aniqlashga, qulay psixologik m uhitni 
shakllantirishga yordam beradi.
M usobaqa davrida asosiy vazifalar psixologik zo ‘riqishning oldini 
olish bilan bogMiq. Tinch m ash g ‘ulot vaziyatini yaratish va ortiqcha 
em o tsio n al q o ‘zg‘alu v ch an lik n i y o ‘q o tish u c h u n m u so b aqalarga 
bevosita tayyorgarlik davrida quyidagi tashkiliy ta d b irla r m uhim
aham iyatga ega:
— bir-biriga raqib bo ‘lgan, b ir xil vazn toifasida qatnashadigan, 
katta vaznni yo‘qotayotgan sportchilarn i bitta xonada joylashtirm aslik 
lozim. Ajratib joylashtirish m asalalarini shaxsiy o ‘zaro m unosabatlar, 
psixologik jihatdan mos kelish xususiyatlarini hisobga olgan holda 
hal etish kerak;
— yuqori miqyosdagi m uso b aqalard a ishtirok etish u ch u n asosiy 
tarkibni aniqlash bo‘yicha m asalalarni o ‘z vaqtida hal etish zarur. 
M usobaqalarga bevosita tay y o rg arlik bosqichi b o sh id a saralashni 
yakunlash va asosiy ham da zaxiradagi q atn ash ch ilam i rasm an e ’lon 
qilish lozim. H am m aga m a’lum b o ‘lishi lozim ki, no m zo d favqulodda 
h ollarda (asosiy kurash ch in in g kasal b o ‘lishi, ja ro h a t olishi yoki 
m ashqlanganlik darajasining a n c h a yom onlashuvi) asosiy tarkibga 
kirishga tayyor turishi zam r.
Ushbu bosqichda tez-tez saralash va nazorat bellashuvlarini o ‘t- 
kazish nafaqat rejali tay y o rg arlik n i b uzadi, balki kurash ch ilarg a 
oldinda turgan turniiga encrgiyani to ‘plashga im kon berm aydi, bir- 
biri bilan raqobatlashish natijasida ulam ing em otsional shashti bekorga 
sarflanadi.
Saralashni ancha oldin m u d d atlarda o ‘tkazish to ‘g ‘riroqdir. M uso- 
baqalarga bevosita tayyorgarlik b osqichida qiyin tu rn irg a tayyorlana- 
yotgan kurashchilarning asab energiyasini saqlash m aqsadga m uvo- 
fiq. Yirik musobaqalarga yaqinlashtirishning shunga o ‘xshash tam oyili 
zaxirada turgan yoshlar u ch u n foydali. M a’lum ki, asosiy tarkibga 
kiritilm aganligidan xabardor b o ‘lgan sparring — raqiblar o ‘zlari va 
o ‘rtoqlariga m ashg‘ulotda k a tta foyda keltiradi. C h u n k i ular bir 
narsadan q o ‘rqishmaydiki, u larn in g faol hujum harakatlari, tajribali
36

---

kom binatsiyalari, tavakkalchiligi m ag‘lubiyat ballari bilan jazo lan - 
maydi. M urabbiylar bu ballarni kurashchi foydasiga hal etm asliklari 
m um kin. Aks holda har bir m ashg‘ulot keskin m usobaqaga aylanadi 
va asab energiyasining sarflanishiga olib keladi.
B irinchi m usobaqa bellashuvi o ld id an k u rash ch ilarn in g asab 
energiyasini saqlashga alohida e ’tibor q aratish lozim. M utaxassis- 
larning kuzatishicha, kurashchilar tu rnirn in g birinchi kunida psixo- 
logik zo‘riqish dastlabki bellashuvga ch iqishdan an ch a oldin start- 
oldi talvasasi darajasiga yetadi. K o ‘p in ch a bu tortilish paytida kuza- 
tiladi, q u r’a tashlagandan so ‘ng yoki m usobaqa o ‘tkaziladigan joyga 
yetib kelish bilan kuchayadi.
M usobaqalarning birinchi kunida psixologik-pedagogik vositalar- 
ning asosiy vazifasi k u ra sh c h ila rn in g asab energ iy asin i saqlash 
hisoblanadi. Buning u ch u n ham jam o ali, ham alohida boshqarish 
vositalaridan foydalanish lozim .
M ohirlik bilan trcn er sekundantlik qilish ham katta aham iyatga 
ega. Sekundantlik qilish s a n ’ati kurashchini o ‘ta chtiyotkorlik bilan 
boshqarish m aqsadida uning psixologik holatini tushunish va sezgirlik 
b ila n a n iq la s h d a n ib o ra t. S h u n i h iso b g a o lish lo z im k i, b a ’zi 
kurashchilar sekundantlarga m uhtoj em as va ularda bcllashuvning 
borishi to ‘g ‘risida o ‘z fikrlari mavjud. B a’zan bir q a to r kurashchilarda 
m azkur m urabbiyga m oslashm aslik va unga ishonqiram aslik hosil 
bo‘ladi. Sekundantlik qilishning asosiy qoidasi — kurashchiga bellashuv 
paytida mustaqil fikrlashga im koniyat bcrish, o ‘ta psixologik z o ‘riqish 
yukini b a rta ra f ctish, agar kerak b o is a , sp o rtc h in i q o ‘zg‘alishga 
y o ‘naltirishdir. T anaffus p ay tida, b irin c h i n av b a td a , kurashch ini 
tinchlantirish lozim va sh u n dan so ‘ng, ya’ni u ning holati m e’yorlasha 
boshlagandan keyin o ldinda turgan davrga a n iq va qisqa ko‘rsatm a 
berish lozim. Bunda spo rtch in in g alohida xususiyatlari, uning holati 
ham da bcllashuv davom ida yuzaga keladigan vaziyatni hisobga olish 
zarur.
Shuni nazard a tu tish lozim k i, h ar b ir kishi ham m urabbiy- 
sekundant b o ia olm aydi. Bu ishda yuksak darajadagi sport m ahorati 
tajriba va bilim, o ‘zini xotiijam tuta olish, fikrlay olish, tum ir bella- 
shuvlaridagi m urakkab vaziyatlarda o ‘zini y o ‘q o tib q o ‘ymaslik, start 
talvasasiga tushm aslik katta aham iyatga ega. S ekundant shu narsani 
aniq bilishi lozim ki, «birovni boshqarishni bilish uchun, birinchi 
navbatda, o ‘zini boshqarishni bilish zarur». Buning uchun tayyorgarlik 
va m usobaqalarni o ik a z is h jaray o n id a sekun dantlik qilishga tayyor- 
lanayotgan m urabbiy psixologik o ‘z -o ‘zini boshqarish vositalaridan 
foydalanishi lozim.