O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

37

---

5-bob.
K U R A SH M A S H G ‘U L O T I J A R \Y O N IN I
R E JA L A S H T IR IS H
5 .1 . 
Rejalashtirish mohiyati. aham iyati va uning turlari
M ashg'ulotlarni rejalashtirish, bu — sport tayyorgarligi vazifala- 
rini hal etish shartlari, vositalari va uslublarini, sportchi egallashi 
lozim boMgan sport natijalarini o ld in d a n ko‘zlashdir. S p o rtchilar 
tayyorgarligini to ‘g‘ri rejalashtirish, bu — m azkur sportchilar kontin- 
genti (yoki bir sportchi) xususiyatlarining tahlilidan kelib chiqib, 
tayyorgarlik jarayonidagi asosiy ko‘rsatkichlarni belgilash ham da ulam i 
vaqt oralig‘ida taqsim lashdir.
So'nggi paytlarda sport kurashida m ash g ‘ulot jarayo nin i reja- 
lashtirish to ‘g‘risidagi tasaw u rlar anch a o ‘zgardi. Bu m usobaqa qoida- 
lariga ba’zi o ‘zgartirishlam ing kiritilishi va X alqaro kurash federatsiya- 
sining m usobaqa bellashuvlari tom oshabopligini oshirish b o ‘yicha 
q o ‘ygan talablari bilan bog‘liq.
Hozirgi paytda k atta tajriba m ateriali t o ‘plangan, sp o rtchilar 
tayyorgarligini yanada yuqori d arajad a sifatli rejalashtirish uchun 
obyektiv sh a rt-sh a ro itla r yaratilgan.
Sportchilar tayyorgarligi jarayonini m uvaffaqiyatli boshqarish ikki 
m uhim shartni hisobga olishni taqozo etadi: 
birinchidan,
yuklam alar 
hajmi va shiddatining keskin o ‘sishi (hozirgi zam on yuqori natijalar 
sportida yuklam alar biologik m e’yorlar chegarasiga yaqinlashm oqda); 
ikkinchidan,
m ashg‘ulotning son param etrlari va m ahorat darajasining 
tenglashishi (jahonning yetakchi sportchilari tajribasida). Shu sababli 
m ashg‘ulot tu zilm a sin i o p tim a lla sh tirish va op tim al m ash g ‘u lo t 
dasturlarini tuzish birinchi darajadagi aham iyatga ega bo‘lib qolmoqda. 
M ashg‘ulot jarayon in i rejalashtirish — bu, birinchi navbatda, turli 
davrlar uchun rejalar tizim ini yaratish hisoblanadi. Bu davrda o ‘zaro 
bog‘liq bo ‘lgan m aqsadlar kom pleksi am alga oshirilishi lozim.
M ashg‘ulot — jaray o n n in g tarkibiy qism i hisoblanadi. Alohida 
m ashg‘ulotlardan m ashg ‘ulot m ikrosikl tashkil topadi. Bir nechta 
m ikrosikllar birlashm asidan m ustaqil, m ash g ‘ulot jarayonining butun 
b o ‘lagi b o ‘lgan m ezosikllikni hosil qiladi.
Bir nechta m ezosikllarning birlashm asi yanada yirik tugallangan 
tuzilm a — m akrosiklni tashkil etadi. M ashg‘ulotning m ikro-, m ezo- 
va m akrosikllar kabi davrlarga ajralishiga qarab yuklam a o ‘lcham lari, 
hajm i, shiddati, tayyorgarlik vositalari h a m d a uslublari o ‘zgaradi.
Sport kurashida o ‘q uv-m ashg‘ulot jara y o n in i rejalashtirish quyi- 
dagi shakllarda am alga oshiriladi:
• istiqbolli — davr, yil, bir q a to r yillar uchun;
• kundalik — m ashg‘ulot mikrosikli u ch u n ;
• tezkor — bir m ashg‘ulot uchun.
38

---

K urashchilarning k o ‘p yillik m ashg‘ulotiga m  ljallangan rcjani 
tuzishda sport kurashi rivojlanish yoMining bashorati ham da m uso- 
baqalar qoidalaridagi o ‘zgarishlarga anial qilish lozirn. Shu sababli 
m ashg‘ulot vositalari, hajmi va shiddati vazifalarining o ‘zgarishini 
nazarda tutish zarur.
lstiqbolli reja b u tu n o ‘quv guruhi kabi alohida har bir kurashchi 
uchun tuziladi.
Sport m ashg‘u lotining um um iy (guruhli) rejasi quyidagi b o ‘lim- 
larni o ‘z ichiga oladi: guruhning qisqacha tavsifi; ko‘p yillik m ash- 
g‘ulot maqsadi va asosiy vazifalari; tayyorgarlik bosqichlari va m ash- 
g‘ulot jarayonining bosqichlar b o ‘yicha asosiy y o ‘nalishi (asosiy vazi- 
falari, ularning h a r b ir bosqichdagi u lu sh i); sp o rtc h ila r tayy o r- 
garligini tavsiflovchi sport-texnik ko‘rsatkichlar va nazorat m e’yor- 
lari; pedagogik h am d a tibbiy nazorat.
M ashg‘ulotn in g istiqbolli rejalashtirilishi, albatta, yillik rejani 
ishlab chiqishni taq o zo etadi. Yillik rejaga q o ‘llaniladigan vositalar 
va m ashg‘ulot yuklam alarining batafsil bayoni kiritiladi. K undalik 
rejalashtirishda sport shakli dinam ikasining ilmiy qonuniyatlari (yuzaga 
kelish, barqarorlashtirish va vaqtinchalik pasayishi) q o ‘llaniladi. K un- 
dalik rejalashtirish tuzilm asiga turli om illar: o ‘qish va m ehnat tartibi, 
m ashg‘ulotlar m azm u n i, soni va yuklam alar oMchamlarining um u- 
miy yigMndisi, m ash g ‘ulot yuklam alariga boMgan reaksiyaning alo- 
hida xususiyatlari h am d a kurashchilar m alakasi ta ’sir etadi.
T ezkor rejalashtirish kundalik rejalashtirish asosida am alga oshi- 
riladi. Bunday rejalashtirish turi vazifalar, vositalar, uslublar, yuk- 
lam a hajm i va shiddatini aniqlashtirishni k o ‘zda tutadi. M ashg‘u- 
lotlar tuzilm asi, birinchi navbatda, m aksim al m ashg‘ulot samarasiga 
erishishga qaratilganligi bilan bclgilanadi. M ashg‘ulotning tezkor 
rejasiga muvofiq m ash g ‘ulotlar konspekti tuziladi, unda tayyorlov 
(badan qizd irish ), asosiy va yakuniy q ism lar, takrorlash lar soni, 
tanaffuslar davomiyligi ham da dam olish xususiyati bayon qilinadi.
M ashg‘ulot jara y o n id a uch davr: tayyorgarlik, m usobaqa, o ‘tish 
davrlari ajratiladi.
Tayyorgarlik davrida m ashg‘ulotlar faol dam olishdan shiddatli 
maxsus ishga, jism oniy sifatlami keyinchalik ham rivojlantirishga, kurash 
texnikasi va taktikasini egallash ham takom illashtirishga asta-sekin 
o ‘tishni ta ’m inlashga qaratilgan. Bu davrda sportchilam ing oldinda 
turgan niusobaqa davrida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi uchun 
mustahkam poydevor yaratish lozirn. Tayyorgarlik davrining asosiy 
vazifalari organizm ning funksional im koniyatlarini oshirish, umumiy 
jismoniy tayyorgarlikni yaxshilash va kurashchi uchun zarur boMgan 
jismoniy sifatlarni rivojlantirishdan, texnik-taktik harakatlarni egallash
39

---

ham da takom illashtirish, ularni am alga oshirishdagi kam chiliklarni 
b artaraf etish, iroda va m a’naviy sifatlarni tarbiyalashdan iborat.
M ashg‘ulotning m usobaqa davri m aqsadi — m usobaqalarga tay- 
yorlash va un da m uvaffaqiyatli ishtirok ctish. Ushbu davrning asosiy 
vazifalari yuqori darajada m ashqlanganlikka ega b o ‘lish, texnik-tak- 
tik harakatlarni keyinchalik ham m ustahkam lash ham da takom il- 
lashtirish, m usobaqalarda qatn ash ish d a bellashuvni olib borish tak - 
tikasi bilim larini kengaytirish va m ustahkam lash, yuqori darajada 
jism oniy, iroda va m a’naviy sifatlarning rivojlanishiga erishish, nazariy 
bilimlarni kengaytirishdan iborat. Bu bosqichda sportchilar m alaka- 
lariga qarab, m as’uliyatli m usobaqalarda ishtirok etadilar.
M ashg‘u lotn ing o ‘tish davriga m ashg‘ulot yuklam asining pasa- 
yishi xos b o ‘ladi. D avrning asosiy vazifalari: salom atlikni m ustahkani- 
lash va organizm ni chiniqtirish, um um iy jism oniy tayyorgarlik d ara- 
jasini oshirish.
Asosiy vositalar: sport o ‘yinlari, suzish va boshq. T o ‘g‘ri tuzilgan 
o ‘tish davri organizm funksional im koniyatlarini keyinchalik ham
rivojlantirish, kurashchining m axsus tayyorgarligini yaxshilash uchun 
qulay sh art-sh aro itlar yaratadi.