O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

T o‘rtinchi y o ‘l. 
K u rash ch ilarn i raqib h a ra k a tla rig a bogManib 
q o lm a slik h a m d a u n in g hal e tu v ch i hujum h a ra k a tla ri u c h u n
tayyorlangan paytdan tanaffussiz, darhol foydalanib qolish m aqsa- 
dida o ‘sha dinam ik vaziyatni tayyorlaydigan, ya’ni hujum qilish uchun 
qulay vaziyatni oldindan am alga oshiradigan h arakatlarga oMgatish 
z a ru r boMadi.
Shunday qilib, kurashchilarda harakatlarni faollashtirishga qara- 
tilgan psixologik y o ‘nalishni tarbiyalash zarur. Bu ish hujum qilish 
u chun qulay d inam ik vaziyatni yuzaga keltirish h am d a bu vaziyatdan 
ustunlikka va g‘alabaga erishish uchun foydalanish m aqsadid a am alga 
oshirilad i. B eliashuv davom ida yuzaga keladigan q u lay d in am ik
vaziyatlami bilish va texnik harakatlarni ham da hujum lam i o ‘z vaqtida 
bajarishga tayyor turish psixologik yo‘nalishning faqat bir tom onini 
ak settirad i, xolos. Yuqori malakali zamonaviy kurashchini tarbiyalash 
uchu n qulay dinam ik vaziyatni tayyorlashga va u ndan foydalanishga 
psixologik y o ‘naltirish, yaxshi jism oniy ham da tcxnik tayyorgarlikka 
tayanish lozim , y a’ni kurashchi butun bellashuv m obaynida to ‘xtov- 
siz faol harakatlarga tayyor turishi zarur.
Sportchining oldinda turgan bellashuvni yuqori darajada em o- 
tsional kayfiyatda, raqibining kuchli va zaif to m o n la rin i hisobga 
olgan holda to 'g ‘ri va o ‘z vaqtida ruhlana olish qobiliyati g‘alaba 
qozonish u chun katta aham iyatga cga. Faqat ko‘tarinki ruh yorda- 
m ida kuchni m aksim al ravishda rivojlantirish m um kin.
Sport m u so b aq alarid ag i kuchayib b oray o tg an raq o b a tla sh ish
sp o rtc h ila rn in g nafaqat jism oniy va texnik tayyorgarligiga, balki
31

---

m as'uliyatli m usobaqalar sharoitida oVJarining em otsional holatini 
boshqara olishiga ham katta talablar qo'yadi.
C h e m p io n a td ag i keskin vaziyat salbiy hay ajo n lar, m usob aqa 
davom ida vujudga keladigan ko ‘pgina obyektiv va subyektiv to 'siq lar 
b a ’zi yosh k u ra sh c h ila r u ch u n te x n ik -ta k tik m a h o ra tn i m u h im
darajada pasaytiruvchi kuchli om ilga aylanishi m um kin.
M axsus ta d q iq o tla r k u rash ch ilarn in g m u so b aq a a ra fa sid a va 
kundagi cm otstonal hayajonlanish darajasi, m usobaqalardagi em o - 
tsional z o ‘riqishi (q u r’a tashlash natijasi, raqib bilan boMadigan 
birinchi bellashuvni kutish va boshqalar) o ‘zgarishlarni kuzatishga 
im kon beradi.
H ay ajo n lan ish n in g a n c h a oshib borishi k u ra sh c h ila rd a q u r ’a 
tashlash natijalarini kutish paytida, uning an ch a pasayishi — natijalar 
e ’lon qilingandan so ‘ng kuzatiladi. Bu, ayniqsa, m usobaqalarning 
birinchi davrasida kuchsizroq raqib bilan bellashishga to ‘g ‘ri kelgan 
kurashchilarda yaqqol ko ‘zga tashlanadi.
Birinchi davrada asosiy raqiblar bilan uchrashish lozim b o ‘lgan 
sportchilarda ham hayajonlanish oshib borgan. H ayajonlanish darajasi 
psixolog-inutaxassislartom onidan qon tom irlarining urishini oMchash 
(pulsom etriya) h am da harakatlanayotgan obyektga reaksiya (H O R ) 
k o ‘rsatkichlari uslublaridan foydalangan holda nazorat qilinadi.
K urashchilam in g m usobaqalarda qatnashish paytida o ‘z em o - 
tsional holatini boshqara olishi salbiy hayajonlarning jang ov ar ruhga 
k o ‘rsatadigan t a ’sirini 
kam aytiradi va yuqori sp o rt n a tija la rig a
erishishga im kon yaratadi.
K o‘pgina kuchli kurashchilar o ‘z -o ‘ziga buyruq berish, o ‘z -o ‘zini 
ish o n tirish va id e o m o to r q a ra sh la rd a n fo y d a la n ib , b e lla sh u v g a
o ‘zlarini tayyorlaydilar. Bellashuv oldidan h arak at va funksional 
im k o n iy atlarn i yaxshilaydigan, h ayajonlanish d a ra ja sin i tartib g a
soladigan eng m uhim vositalardan biri — badan qizdirish m ashq- 
laridir.
Bizning yetakchi kurashchilarim iz bir necha juftlikn ing gilamga 
chiqishidan oldin o ‘zi yoqtirgan usullarni ishora o rq ali bajarishi, 
o ‘z -o ‘zini ishontirish va o ‘z -o ‘ziga buyruq berishdan iborat boMgan 
qisqa vaqtli badan qizdirish m ashqlarini o ‘tkazadi. O ld in d a turgan 
bellashuvlarga shu tariqa tayyorlanib, ular hayajonlanish hissini oshi- 
radilar. Jadal, hayajonli, texnik harakatlam i ishora orqali bajarishdan 
iborat boMgan badan qizdirish mashqlari kurashchining em otsional 
hayajonlari darajasini ko‘taradi.
U zoq vaqt davom etadigan, lckin kam shiddatli boMgan badan 
qizdirish m ashqlari, o ‘z -o ‘zini ishontirish uslubini qoMIash bilan 
birgalikda, kurashchilarni tinchlantiradi va ularning asab energiyasini
32

---

saqlaydi. SiVz s p o rtc h in in g psixologik h o la tin i yuqori darajad a 
boshqarib turuvchi hisoblanadi. H ar bir m urabbiy yetarli darajada 
sportchi holatini boshqarish qobiliyatiga ega boMishi lozim, raqib 
bilan bellashishdan oldin sportchi оЧа hayajonlanib ketm aslik m aq- 
sadida, vaqtidan oldin hayajonlanish yuzaga kclganda uni tin c h - 
lantirishi zarur.
So‘z yordam ida ta ’sir k o ‘rsatishning turli uslublari — ishontirish, 
tushuntirish, uqtirishni q o lla y o tib , kurash ch inin g oliy asab faoliyati 
yo‘lini hisobga olish lozim.
Fikrlovchi yo ‘ldagi sportchilarga m antiqiy tushuntirish ko‘proq 
q o ‘l keladi, badiiy yo‘ldagi sportchilarga uqtirish (his q o ‘zg‘atish) 
katta ta ’sir ko‘rsatadi.
0 ‘z - o ‘zini b o sh q a rish n in g psixologik uslu b lari o rasida sport 
am aliyotida autogen m ashg‘u lotning (AAM ) turli y o ila ri ham da 
yangilangan shakllari — psixologik boshqarish m ashg‘uloti (P B M ), 
psixologik m ushak m ashg‘uloti (P M M ) keng tarqalgan.
Psixologik m ashg‘ulotning o ‘ziga xos xususiyatlari uni o ‘tkazish 
osonligi ham da yuqori natija berishidan iborat. B undan tashqari, u 
ko‘p vaqt talab qilm aydi. A m aliyotning k o ‘rsatishicha, 10 kun (bitta 
m ashg‘ulot yig‘ini) davom ida sportchilar P B M n in g tinchlantiruvchi 
qismini muvaffaqiyatli egallaydilar. U ning asosiy m aqsadi — sport- 
chining sezgirligi darajasini pasaytirish, 
tiklanish va sportchining 
jism oniy ham da m a ’naviy kuchini saqlab qolishd ir. PB M ni faol- 
lashtiruvchi (safarbar etuvchi) qism ining m aqsadi — zarur paytda 
kurashchining optim al jang o var holatni (gilam ga chiqishdan oldin) 
egallashi va tinchlantirish xususiyatiga ega b o ‘lgan uyqudan oldin 
tashkil qilinadigan ja m o a bilan a lo h id a s u h b a tla r, ayniqsa, u lar 
m usobaqalar boshlanishidan oldin so ‘nggi k u n lard a o ‘tkazilsa, yaxshi 
natija beradi. Agar m usobaqalarga bevosita tayyorgarlik bosqichida 
vaqtdan avval o rtiq ch a h ay ajo nlan ish n ing yuzaga kelishini oldini 
olishga erishilsa va m ashg‘ulotni osoyishta o ‘tkazishga sharoit yara- 
tilsa, psixologik jihatdan sportchilarga g‘alaba kafolatlanishi m um kin.
K urashchilarning psixologik z.o‘riqishini qoldirish va psixologik 
yum shatishda sportchilar kuchi bilan tayyorlangan badiiy havaskorlar 
chiqishi katta aham iyat kasb etadi.
Em otsional zo ‘riqishni qoldirish va dam olish u ch un qarm oq 
bilan baliq ovlash (2—3 kishilik g u ruhlar b o ‘lib) yaxshi tin chlan - 
tiruvchi vosita bo ‘lib xizm at qilishi m um kin.
Yuqorida aytib o ‘tilgan h a m m a uslublar yaxshi dam olishga va 
m as'uliyatli m usobaqalar o ld id an k u rash c h in in g shiddatli ishlashi 
u chun osoyishta sharo it y aratish g a y o rd am berad i. K urashchiga 
em otsional holatni oshirish faqat bellashuv o ld id a n kerak.