|
Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni
Bolalar suratlarga qarab hikoya qilishni tegishli suratlarni (harakatlanadigan yoki
harakatlanmaydigan) ko‘rib chiqish jarayonida o‘rganadilar.
Statik suratlar – bu tavsiflash uchun didaktik materiallardir: ularda tasvirlangan narsalar
yoki harakatlar haqida hikoya qilish bir vaqt rejasida olib boriladi.
Harakatlanadigan suratlar – (bosmaxonada chop etilgan turkum suratlar, diafilmlar,
diapozitivlar va boshq.) – bayon qilish uchun didaktikmateriallardir: ularda tasvirlangan
narsalar yoki harakatlar bir-biridan keyin keladigan vaziyatlardan iboratdir.
Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat buning uchun
―nima uchun?‖ (u yoki bu voqea, harakat yuz berdi) yoki ―qanday vaziyatda?‖ (narsa u yoki bu
belgiga ega bo‘ladimi-yo‘qmi?) degan savol to‘g‘ri qo‘yilsa bo‘ldi.
Bolalar tarbiyasi mavzusiga oid statik suratlardan didaktik material sifatida foydalaniladi:
ular oson kompozitsiyaga ega bo‘lib, ularda ayrim ob‘ektlarni ajratib ko‘rsatish, ularning
o‘zaro munosabatini aniqlash ham osondir (―Biz o‘ynayapmiz‖, ―Uy xayvonlari‖, ―YOvvoyi
xayvonlar‖, ―Yil fasllari‖ va boshq.).
Harakatlanadigan suratlar bilan ishlash metodikasi kitobning o‘z shakli bilan belgilanadi.
Bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan ertaklar va hikoyalarga ishlangan diafilmlar va diapozitivlar
bolalarga monologik nutqni o‘rgatish uchun ayniqsa, juda qulaydir. Dastlab bolalar ularni ko‘p
marta tomosha qiladilar, uning titrlari o‘qib chiqiladi (pedagog yoki ota-ona tomonidan),
so‘ngra titrlarni o‘qishdan bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya qilib berishiga
o‘tiladi.
Monologga o‘rgatish jarayoni (bayon qilish, tavsiflash, mulohaza yuritish) shundan
iboratki, tarbiyachi o‘z rejasi (savollar zanjri) asosida birinchidan, bolaga mavzudan chiqib
ketmaslikka, voqealarni mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilishga yordam beradi, ikkinchidan,
hikoyachi nutqining emotsional ifodaliligi haqida qayg‘uradi va ushbu mavzu uchun mos
keladigan she‘rlar, ertaklar, topishmoqlar, yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi.
Bolalarning tasavvur asosidagi og‘zaki to‘qima hikoyalari monologik nutq turlaridan biri
hisoblanadi. Xayolparast bolalar suratlarning boshlanishi yoki nihoyasini ishtiyoq bilan o‘ylab
topadilar, ya‘ni suratlarda tasvirlangan voqealardan oldin yuz berishi mumkin bo‘lgan
voqealarni yoki suratda tasvirlangan voqealardan keyin yuz berishi mumkin bo‘lgan voqealarni
o‘zlari to‘qiydilar; tanish ertaklar yoki hikoyalar mavzusida kontaminatsiya
13
tuzadilar,
qahramon nomidan (1 –shaxs nomidan hikoya qilish) hikoya qiladilar, unda yil faslini
o‘zgartiradilar va x.k.; o‘zlari ertak hamda hikoyalar to‘qiydilar.
Bolalar ijodlarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:
– suratlar asosida ijodiy to‘qima;
– badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar;
– ertaklar, hikoyalarni erkin to‘qish.
Surat asosida ijodiy to‘qishni maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan amalga oshirish
tavsiya etiladi. Hikoya suratda tasvirlangan har qanday narsa haqida bo‘lishi mumkin.
Badiiy asarlar mavzusidagi kontaminatsiyalar. Bolalar katta ishtiyoq bilan o‘zlarini o‘z
sevimli qahramoni (qahramonlari) tushib qolgan vaziyatlarga qo‘yib ko‘radilar, uning
harakatlarini o‘zlashtiradilar, muallifni ―tuzatadilar», asar qahramonlarining muayyan
vaziyatlardagi sarguzashtlarini ijodiy jihatdan qayta hazm qiladilar. Bolalarning ushbu
xususiyatidan eng avvalo, ularda oliyjanob harakter qirralarini tarbiyalashda foydalanish zarur.
Nutqni rivojlantirish uchun – monologni o‘rgatish: tarbiyachi yoki ota-onalardan birortasining
iltimosi bilan rag‘batlantirilgan bolalar ishtiyoq bilan xayol sura boshlaydilar, o‘zlarini badiiy
asarning biron-bir qahramoni (ijobiy yoki salbiy) sifatida tasavvur qiladilar.
13
Kontaminatsiya (lotincha Contaminatio – to’qnashish, o’rnini almashtirish; matn usuli, bir asarning turli tahrirdagi qismlarini birlashtirish), BSE, 622-bet, 4-
nashri, M., 1987.
Do'stlaringiz bilan baham: |
