Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
grammatik  shakllar  bo‘lishi  lozim.  Hikoya  qilishni  mashq  qilishdan  oldin  leksik,  grammatik 
(zarur xollarda – fonetik) mashqlar bajarilishi, shuningdek, suhbatlashishni mashq qilish zarur. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko‘rsatish mumkin: 
–  qabul  qilinishiga  qarab  aytiladigan  hikoyalar  (bolaning  hikoya  paytida  nimani 
ko‘rayotganligi haqida hikoya); 
–  xotira  asosida  hikoya  qilish  (bola  hikoya  aytish  paytida  nimalarni  qabul  qilganligi 
haqida  hikoya); 
– tasavvur asosida hikoya qilish (o‘ylab topilgan hikoya). 
Qabul qilish va xotira asosidagi hikoyalar faktli materiallarga asoslangan bo‘lib, bolalar 
faktlarni bayon qiladilar. 
Tasavvurga  asoslangan  hikoyalar  ijod  maxsuli  bo‘lib,  unda  hikoyachi  bola  mavzuga 
qarab o‘z tajribasining shaklini o‘zgartiradi hamda yangi vaziyat va obrazlar yaratadi. 
Hikoya – biron-bir fakt, voqeaning mustaqil tuzilgan keng qamrovli bayonidir. 
Hikoya  tuzish  –  hikoya  qilib  berishga  nisbatan  ancha  murakkab  faoliyatdir,  chunki 
bolalarning o‘zi ushbu mavzu bo‘yicha hikoya mazmuni, uning nutqiy shaklini tanlashlari, uni 
ketma-ket (tarbiyachi yoki o‘z rejasi asosida) bayon qilishlari zarur. 
Hikoyalar shakliga ko‘ra tavsifiy va syujetli bo‘lishi mumkin. 
Tavsiflash – narsa yoki hodisaning o‘ziga xos belgilarini bayon qilishdir. Tavsiflash qisqa 
bo‘lishi va muayyan tuzilma asosida tuzilishi lozim: dastlab narsaning nomi aytiladi, so‘ngra 
uning  o‘ziga  xos  belgilari,  uning  qismlarining  nimaga  mo‘ljallanganligi  va  ular  o‘rtasidagi 
o‘zaro bog‘liqlik hamda narsaning vazifasi bayon qilinadi. Tavsifiy hikoyalar qiyosiy (qarama-
qarshi  belgili  hamda  hajmi,  rangi,  materiali,  qismlari,  shakliga  qarab  bosqichma-bosqich 
taqqoslanadigan  ikki  narsani  tavsiflash)  va  izoxlovchi  (mulohaza  yuritish,  isbotlash  bilan 
birgalikda hikoya qilish va aytilayotgan harakatlarni bajarib ko‘rsatish) bo‘lishi mumkin. 
Syujetli (bayoniy) hikoya – voqealarni biron-bir qahramon bilan birgalikda vaqt bo‘yicha 
ketma-ketlikda  aytishdir.  Bolalarga  uni  odatdagi  tuzilma  asosida  tuzishni  o‘rgatish  zarur  – 
dastlab qahramonning nomi aytiladi, ba‘zan uning tashqi ko‘rinishi tavsiflanadi, birinchi voqea 
bayon  qilinadi,  u  qachon  va  qayerda  yuz  berganligi  tushuntiriladi,  so‘ngra  ikki-uch  lavxa 
keltiriladi va hikoya yakunlanadi. 
Bitta  mashg‘ulotda  bitta  fikrdagi  hikoyalar  turlarining  aralashib  ketishiga  yo‘l  qo‘yish 
mumkin:  bola  o‘yinchoqni  tavsiflab  (qabul  qilish  asosida  hikoya)  bo‘lganidan  so‘ng  uni 
qayerdan  sotib  olganligi  yoki  uni  qanday  qilib  tuzatganini  (xotira  asosidagi  hikoya)  aytib 
berishi mumkin. 
YUqorida  sanab  o‘tilgan  barcha  hikoyalar  turlari  ta‘lim  maqsadlaridan  kelib  chiqqan 
holda tavsiflash, bayon qilish yoki shunchaki mulohaza yuritish sifatida bajarilishi mumkin. 
Hikoyaning  maxsus  vazifasi  (qayta  hikoya  qilish  vazifasi  kabi)  –  monologik  nutqni 
rivojlantirishdan iborat.  
Tarbiyachi  hikoya  qilishni  o‘rgatishni  savollar  zanjiri  yordamida,  ya‘ni  bolaning  bayon 
qilish,  tavsiflash  yoki  mulohaza  yuritishda  mantiqqa  amal  qilishni  ko‘zda  tutuvchi  reja 
yordamida amalga oshiradi. 
Hikoya rejasi oddiy bo‘lishi, ya‘ni bir chiziqdagi savollar zanjiri shaklida yoki murakkab, 
ya‘ni keng tarmoqlangan qo‘shimcha (aytib turuvchi yoki faqat yo‘naltiruvchi) savollar zanjiri 
shaklida bo‘lishi mumkin. 
Turli  yosh  guruhlaridagi  bolalar  bilan  mashg‘ulotlar  turlicha  o‘tkaziladi  va  ushbu 
mashg‘ulotlarda bolalarga qo‘yiladigan talablar ham turlicha bo‘ladi. 
Hikoyaga  oid  mashg‘ulotlarda  doimo  taniqli  she‘rlar,  ertaklar,  maqollar,  topishmoqlarni 
esga  olish  maqsadga  muvofiqdir:  bu  bolalarning  emotsional  kayfiyatini  ko‘taradi  va  ularning 
hikoyalarini yanada ifodali qiladi. 
Monologik  nutqqa  oid  mashg‘ulotlarni  real  ob‘ektlarga  (quyoncha)  tayanish  usullari 
yordamida  va  real  narsalarni  eslash  (farrosh  mexnati  haqida  hikoya)  asosida  o‘tkazish 
maqsadga muvofiqdir. 

---