Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
takomillashtirish esa maktabda davom ettiriladi. Ayni paytda tovush talaffuzi bo‘yicha ishlarni 
nutqni  tinglash  qobiliyatini,  nutqiy  nafas  olishni,  ovozni,  artikulyatsiya  apparati,  diksiya  va 
intonatsiyani rivojlantirish bilan qo‘shib olib borish osondir. 
To‘g‘ri tovush talaffuzini tarbiyalash ona tilining barcha tovushlarini izchil mashq qilish 
jarayonida  amalga  oshiriladi.  Bunda  nafaqat  u  yoki  bu  tovushni  to‘g‘ri  talaffuz  qilish 
ko‘nikmalarini  shakllantirish,  balki  bolaning  tinglash  va  talaffuz  qilish  imkoniyatlarini 
shakllantirish,  ya‘ni  tinglash  va  artikulyatsiya  nazorati  o‘rtasidagi  bog‘liqlikni  ham 
shakllantirish zarur, zero ularsiz tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish mumkin emas. 
Agarda 3 yoshli bolalar - s, z, sh, ch, r, l kabi tovushlarini yetarli darajada yaxshi talaffuz 
eta olmasalar, darxol ularni mashq qilishga kirishish kerak emas, chunki bu bolalarning ularni 
noto‘g‘ri  talaffuz  qilishga  odatlanib  qolishlariga  olib  kelishi  mumkin.    Nutqning  tovush 
madaniyatini tarbiyalashga oid ishlarining barcha bo‘limlari bo‘yicha ishlarni olib borish zarur. 
Nutqni tinglash qobiliyati va   talaffuz   imkoniyatlarini   takomillashtirish   bu tovushlarning 
bola nutqida paydo bo‘lishi hamda ularning to‘g‘ri talaffuz etilishiga yordam beradi. 
Masalan,  3  yoshli  bolalar  bilan  talaffuz  uchun  nisbatan  oson  bo‘lgan  -  «f»,  «v» 
tovushlarini  mashq  qilishda  tarbiyachi  yangi  tovushlar  guruhi  -  ya‘ni  artikulyatsiya  apparati 
organlarining  «i»  tovushiga  yaqin  bo‘lgan  muayyan  joylashuvi  xos  bo‘lgan,  shuningdek  «f», 
«v»  tovushlarini  mashq  qilishda  hosil  bo‘ladigan  maqsadli  havo  to‘lqini  mavjud  bo‘ladigan 
shuvillovchi  -  «s»,  «z»,  tovushlarining  paydo  bo‘lishi  uchun  shart-sharoitlarni  yaratadi.  Bir 
tovushlar  guruhi  uchun  ishlab  chiqilgan  ko‘nikmalarning  boshqasiga  o‘tish  imkoniyati  shu 
tariqa yaratiladi. 
Tovushlarni  ketma-ket  mashq  qilish  nutqning  tovush  madaniyatini  shakllantirish  va  uni 
yanada  takomillashtirish  borasidagi  ishlarni  muntazam  ravishda  o‘tkazib  borish  imkoniyatini 
yaratadi. 
Ona tilining barcha tovushlarini mashq qilish bir-birini ketma-ket almashtiruvchi to‘rt ish 
turini ko‘zda tutadi: artikulyatsiya apparati organlarini tayyorlash, ajratilgan tovushni  talaffuz 
qilishni  aniqlashtirish  (bo‘g‘inlarda)  va  ushbu  tovushni  boshqa  tovushlardan  ajrata  olish, 
so‘zlarda  tovushni  to‘g‘ri  talaffuz  qilishni  mustahkamlash,  iborali  nutkda  tovushni  to‘g‘ri 
talaffuz qilishni mustahkamlash. 
So‘nggi  uchta  ish  turiga  nutqiy  tinglash  qobiliyatini  rivojlantirish  ham  kiradi.  Bu  ish 
turlari mashg‘ulotlarda mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda ham amalga oshirilishi mumkin. 
Ushbu  barcha  ishlar  turlarini  bitta  mashg‘ulotda  amalga  oshirish  tavsiya  etilmaydi, 
chunki tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘zlashtirish jarayoni - bu muayyan ko‘nikmaga ega 
bo‘lishdan iborat, uni yaratish esa izchillik va doimiylikni talab etadi. Yuqorida sanab o‘tilgan 
ishlar  turlarini  3-6  kun  oralig‘ida  bajarish  bolalarga    artikulyatsiya  apparati  organlarining 
muayyan  joylashuvi  va  harakatini  o‘zlashtirish  hamda  mustahkamlash  imkonini  beradi, 
tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishni shakllantirish hamda uni yaxshi tinglay olishga yordam beradi. 
Tovush talaffuziga oid ishlar nutq tovush madaniyatining boshqa bo‘limlariga doir ishlar 
(nutqni  tinglash  qobiliyati,  artikulyatsiya,  nutqiy  nafas  olish,  ovozlar,  diksiya,  nutq  sur‘ati, 
uning  intonatsion  ifodaliligini  rivojlantirish)  bilan  birgalikda  olib  boriladi.  Endi  har  bir  ish 
turini batafsil ko‘rib chiqamiz. 
1-ish  turi  -  artikulyatsiya  apparati  organlari  harakatini  aniqlashtirish.  Tarbiyachi 
harakatlarni  rivojlantirish  yoki  aniqlashtirish,  tovushning  to‘g‘ri  artikulyatsiyasiga  yordam 
beradigan  muayyan  holatlarni  ishlab  chiqish  uchun  o‘yin  mashqlarini  o‘tkazadi.  Bunda  nutq 
tovush  madaniyatining  navbatdagi  bo‘limlariga  oid  ishlar  ajratiladi:  aniq  va  to‘g‘ri 

---