Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

 
 
 
 
 
 
 
 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
 
13-mavzu:Turli yosh guruhlarida nutqning tovush madaniyatini shakllantirish 
metodikasi  
REJA: 
1. Tovush madaniyatini tarbiyalash dasturi haqida.  
2.Tovushlarni talaffuz qilish, diktsiya, ovoz sifati, nutq ifodaliligiga kuyiladigan talablar haqida 
tushuncha.  
3.  Turli yosh guruhlarida nutqning tovush madaniyatini shakllantirish metodikasi  
Tayanch  tushncha  va  iboralar:  tovush  madaniyati,  nutq  shakllari,  tarbiyachi, 
maktabgacha ta‘lim muassasasi va oila, nutq ko‘nikmalari, tarbiyachi vazifasi, nutq ifodaligi. 
 
1-bosqich - 1 yilu 6 oydan boshlab to 3 yoshgacha  
bo’lgan davr 
Bir yarim yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda nutqni tushunish tez rivojlanadi, lug‘at 
boyligi keskin ortadi, so‘z tarkibi takomillashadi. Ular dastlab tovush birikmalarini, so‘ngra esa 
oddiy  iboralar,  kichik  she‘rlarni  oson  takrorlaydilar.  Agarda  ikki  yoshda  bola  ikki-uchta 
so‘zdan  iborat  bo‘lgan  iboralarni  qo‘llayotgan  bo‘lsa,  u  uch  yoshga  kirganida  uch-beshta  va 
undan ortiq so‘zlar ishtirokida murakkab iboralarni tuzadi. Ushbu davrda nutq nafaqat kattalar 
bilan,  balki  tengdoshlar  bilan  ham  muloqot  vositasi  sifatida  shakllanadi.  Bu  davrda  bolalarda 
nutqning  tovush  tomoni,  ya‘ni:  ovoz  va  artikulyatsiya  apparati,  tovush  talaffuzi,  tinglash 
qobiliyati jadal rivojlanadi. YAxshi, aniq va intonatsion jihatdan to‘g‘ri bo‘lgan ifodali nutqqa 
erishish  uchun  ilk  yoshlardan  boshlab  bolalar  bilan  nutqning  tovush  madaniyatini 
rivojlantirishga doir ishlarni amalga oshirish zarur. 
Nutqning  tovush  madaniyatini  shakllantirish  bolalarning  kattalar  bilan  muntazam 
ravishda  muloqotda  bo‘lishi  orqali  amalga  oshirilishi  lozim.  Ushbu  davrdagi  asosiy  vazifa-
tinglash qobiliyatini doimiy rivojlantirish, artikulyatsiya apparati a‘zolarini  mustahkamlash va 
rivojlantirishdan iboratdir. 
Ushbu  maqsadlarga  erishish  uchun  muayyan  tovushlar  guruhi  tanlab  olinadi  va  bolalar 
tovushga  taqlid  qilish  asosida  ularni  mashq  qiladilar.  Asosan  bu  eng  oddiy  tovushlar 
guruhlaridir: unlilar - a, i, o; lab-lab - p, b, m; orqa tillilar - k, g, x; lab-tishlilar - v, f; old tillilar 
- t, d, n. Ikki yildan keyin asta-sekin artikulyatsiya jihatidan nisbatan murakkab bo‘lgan old tilli 
tovushlar ham beriladi -xushtaksimonlar - s, z; shuvillovchilar - sh, j, ch; sonorlilar - l, r, ammo 
bu  3  yoshdan  boshlab  bolalarning  to‘g‘ri  talaffuz  qilishlariga  erishish  zarur,  degani  emas. 
Bolalar  ushbu  tovushlarni  muntazam  mashq  qilish  natijasida  asta-sekin,  5-6  yoshlarga  to‘g‘ri 
talaffuz qila boshlaydilar. 
Tovushga  taqlid  qilishni  turli  ish  shakllariga  qo‘shish  bolalarning  nafaqat  turli 
ko‘rinishdagi  tovushlarni  to‘g‘ri  talaffuz  qilishlarini  aniqlash  va  mustahkamlashga  yordam 
beradi,  balki  yaxshi  diksiyaga  erishishda,  ya‘ni  ularning  tovushlar  hamda  so‘zlarni  aniq  va 
tushunarli  qilib  talaffuz  etishlariga  erishishda  ham  ko‘maklashadi.  Aynan  bir  xil  tovush 
taqlidlarini  bir  necha  marta  qo‘shib  talaffuz  qilish  nutqiy  nafasning  rivojlanishiga  yordam 
beradi, ularni turli balandlikda talaffuz qilish bolaning ovoz apparatini rivojlantiradi. 
Tovush  taqlidlari  bola  tomonidan  ko‘p  marta  amalga  oshirilgani  bois  u  bola  uchun 
namunaga aylanib qoladi hamda akustik va artikulyatsiya ko‘nikmalarini orttirish uchun yaxshi 
material bo‘lib xizmat qiladi. 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
Dastlab  ikki  yoshgacha  shunday  tovush  taqlidlarini  berish  kerakki,  toki  ular  bolaning 
tinglash-nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishga mos kelsin, masalan: na-na, ba, u, mu, av, ga-ga, 
tu-tu,  va x.k. Bolaning  fonetik imkoniyatlariga va uning oddiy so‘zlari,  tovushga taqlid  qilish 
shakllariga  moslashish  tovush  talaffuzini  aniqlash  imkonini  beradi.  Bu  nutqiy  harakat 
taxlilchisiga  normal  rivojlanish  va  «pishib  yetilish»  imkoniyatini,  bolaga  esa  -  ayrim 
tovushlarga  quloq  tutish  imkonini  beradi,  bu  esa  o‘z  navbatida  tinglash  qobiliyatining 
rivojlanishiga yordam beradi. 
2-3 yoshli bolalar bilan ishlashda tovushga taqlid qilish murakkablashadi,  xususiyatlariga 
ko‘ra turlicha  bo‘lgan tovushlarni o‘z ichiga oladi, masalan: dish-dish, g‘a-g‘a-g‘a, ku-ku-ku 
va x.k. Bu tovushga taqlid qilishda ham, mustaqil nutqda ham tovushlarni aniq, tushunarli qilib 
talaffuz qilishga yordam beradi, shuningdek nutqiy tinglash qobiliyatini rivojlantiradi. Bundan 
tashqari, tovushga taqlid qilishga maktabgacha yoshdagi bolalar noaniq talaffuz qiladigan yoki 
umuman ayta olmaydigan tovushlarni asta-sekin qo‘shib borish tovush talaffuzini yaxshilashga 
yordam beradi. Bolalarda mavjud tovushlar aniqlashtiriladi, yangilari paydo bo‘ladi. 
Shunday  qilib,  mashg‘ulotlarda  va  undan  tashqarida  turli  tovush  taqlidlarini  muntazam 
ravishda  qo‘llagan  holda  tarbiyachi  bir  vaqtning  o‘zida  nutqning  tovush  madaniyatini  ham 
shakllantiradi.  Talaffuz  uchun  osonlashtirilgan  nutqiy  materialda  bola  nutqning  tovush 
madaniyatiga  oid  qator  bo‘limlarni  mashq  qiladi  hamda  shu  bilan  nutqni  tinglash  va  nutqiy 
harakat analizatorlarini nisbatan murakkab akustik-artikulyatsiya ishiga tayyorlaydi. 
Ishlarning  ushbu  bosqichida  bolalarning  yoshiga  qarab  ularga  o‘zida  turli  tovush 
taqlidlarini jamlagan o‘yinlar, qo‘shiqlar, she‘rlar, sanoq she‘rlar va hikoyalar beriladi. 
Tarbiyachi  tovushga  taqlid  qilishni  o‘yin-mashqlar,  nutqni  rivojlantirish  va  atrof-muxit 
bilan tanishtirishga oid mashgulotlar,  didaktik  o‘yinli  mashg‘ulotlar, musiqiy mashg‘ulotlar 
tarkibiga kiritadi. 
2-bosqich - uch yoshdan besh yoshgacha bo’lgan davr 
3  yoshdan  5  yoshgacha  bo‘lgan  davrda  bolalarning  nutqi  rivojlanishni  davom  etadi. 
Ushbu  yoshda  lug‘at  yig‘iladi,  aniqlashtiriladi  va  takomillashtiriladi.  Bolalar  so‘zlarni 
mazmuniga  qarab  aniqroq  ayta  boshlaydilar.  Ular  grammatik  shakllardan  to‘g‘ri  foydalana 
boshlaydilar,  kichik  ertaklar,  hikoyalarni  mantiqiy  izchilikda  hikoya  qilish  va  suratlar 
mazmunini  aytib  berishga  qodir  bo‘ladilar.  Nutqning  tovush  jihati  ham  jadal  rivojlanadi. 
Bolalar  ona  tilining  ko‘pgina  tovushlarini  o‘zlashtirib  oladilar  va  to‘g‘ri  talaffuz  qiladilar, 
so‘zlar  va  iboralarni  sof  va  aniqroq  ayta  boshlaydilar,  o‘z    nutqining  sur‘atiga  e‘tibor  bera 
boshlaydilar. 
Mazkur      bosqichda    nutqning    tovush      madaniyatini  shakllantirishdagi  asosiy  vazifa 
bolalarda  fonematik  tinglash  qobiliyatini  rivojlantirish  hamda  so‘zlar  va  iboralarni  aniq  va 
tushunarli  qilib  talaffuz  qilgan  holda  ona  tilining  barcha  tovushlarini  to‘g‘ri  talaffuz  qilishni 
rivojlantirishdan iborat bo‘ladi. 
Bu  yoshda  asosiy  vazifani  xal  etish  bilan  bir  qatorda  nutqning  tovush  madaniyatini 
tarbiyalashning boshqa bo‘limlariga oid ishlarni ham amalga oshirish, ya‘ni: ovoz balandligini 
vaziyatga qarab moslashtirish, so‘zlarni ulardagi  urg‘ularni  aniq qo‘ygan holda shoshmasdan, 
to‘g‘ri va aniq qilib aytish qobiliyatini tarbiyalashga doir ishlarni ham amalga oshirish zarur. 
Ilk  yoshdagi  bolalar  bilan  ishlashda  tovushga  taqlid  qilish  keng  qo‘llaniladi.  3-4  yoshli 
bolalar  uchun  nutqning  tovush  madaniyatini  tarbiyalash  tovush  talaffuziga  oid  ishlarni  olib 
borish  jarayonida  amalga  oshiriladi.  Uni  shakllantirish  maktabgacha  ta‘lim  muassasasida 
nihoyasiga  yetkazilishi  lozim,  nutqning  tovush  madaniyatiga  oid  qolgan  bo‘limlarni 

---