|
Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni
uslubiyotini belgilashdan iboratdir. Tarbiyachi yangi tez aytishni sekinlashgan sur'atda,
aniq, tez-tez uchraydigan tovushni ajratib, yoddan aytib beradi. Uni baland bo‘lmagan
ovozda, ohangdor qilib, bir necha marta takrorlaydi. Bolalar oldiga quyidagi o‗quv
vazifasini qo'yish mumkin: tez aytishni qanday aytish kerakligini diqqat bilan tinglashga;
esda olib qolishga harakat qilishga; uni juda aniq aytishga o‗rgatish kabilar. So‗ngra
bolalar tez aytishni mustaqil tarzda yarim ovozda aytadilar (agar tez aytish matni yengil
bo‗lsa, bu bosqichni o‗tkazmasa ham bo‗ladi). Bunday mashqlarning umumiy davomiylik
vaqti 3 — 10 daqiqadir. Bunday mashqlarni xilma-xillashtirish mumkin, masalan,
bolalarning „talablariga ko‗ra tez aytishni takrorlashni taklif etish mumkin, boshlovchining
rolini bolalarga topshirish mumkin va hokazo. Tez aytish matnini qator bo‗yicha
qismlarga ajratib qaytarish ham mumkin. 1- qator: olma shoxida olmaxon, 2- qator:
olmaxonni olma, Olmaxon. Agar tez aytish bir qancha jumlalardan iborat bo‗lsa, uni
rollarga bo‗lib, guruhlar bilan takrorlash mumkin. 1- guruh: Mashhura moshxo‘rdani, 2-
guruh: Ma'suda moshuranï. 3- guruh: Shura sho'rvani shoshib shimirdi. Hamma birgalikda:
Mashhura moshxo‗rdani, Ma‘suda moshurani, Shura sho‗rvani shoshib shimirdi. Bu
usullarning barchasi bolalarni faollashtiradi, ularning ixtiyoriy diqqatlarini rivojlantiradi.
Tez aytishni takrorlashda tarbiyachi bolani oldiga chaqiradi, chunki boshqa bolalar uning
artikulatsiyasini, imo-ishorasini ko‗rsin. Bolalar javobini baholaganda, talaffuzining aniqlik
darajasini ko‗rsatish lozim . Ba‘zan esa bola diqqatini lab harakatining sifatiga ham
yo‗naltirish kerak. Tez aytishlarni kechki o'yin, adabiy ertaliklar dasturiga ham kiritish
mumkin. Bu ularning mazmunan xilma-xil bo‘lishiga, bolalarni faollashtirishga yordam
beradi. Bu ish mazmuni kichik guruhlarda alohida ahamiyatga ega. Chunki bu yoshdagi
bolalarning ko‗pchiligi so'zning bo‗g‗in tarkibini buzib talaffuz etadilar. To'g'ri so‗z
tarkibini saqlash uchun shoshilmay, tekis so'zlash zarur. Bolalarda bu sifatlar matnidagi
so‗zlar jo‗r bo‗lib aytiladigan o‗yinlar, oddiy taqlidiy so‗zlarni sekin o'qib berish (aytib
berish) orqali tarbiyalanadi. So'zni talaffuz etish ustida ishlash uchun ta'limiy o
‗yinlardan ( „Do'kon ―, „Bu nima?‖) foydalaniladi. Ta'limiy o‗yinlarni kichik guruhlarda
tashkil etishda avval nomi osonlik bilan aytiladigan (ikki bo‘g‗indan iborat bo‗lgan
so'zlar: kubik, mushuk, quyon, kuchuk va boshqalar, so'ngra murakkabroq so'zlardan)
o‗yinchoqlardan foydalaniladi. Talafïuzi murakkab bo‗lgan so'zlarni quyidagi o‘yinlar
orqali talaffuz etishga o'rgatish mumkin: „Top, mon nima dedim?― , „Telefon― ,
„Yo‗qlama― va boshqalar. Katta guruhlarda ushbu o‗yinlardan tashqari „K im yaxshiroq
aytadi?― musobaqa-mashqi o‗tkaziladi. Musobaqa-mashqda birdaniga 2 ta zveno (har bir
zvenoda 2 — 3 ta bola bo‘ladi) qatnashadi. Bir zveno murakkab so'zlar va so ‗z
birikmalarini talaffuz etadi: issiq choy, termometr, trolleybusda , akvariumda, nordon anor,
achchiq garmdori, plastmassali boshqa zveno ushbu so‗zlarni diqqat bilan tinglaydi,
so‗ngra ular murakkab so‗zlarni talaffuz etadilar. Agar katta guruh bolalari qiyin
so‗zlarni buzib talaffuz etsalar, masalan, bidon, suvoq, maymunjon, magnitofon,
tipratikan, motoroller va boshqalar — bu so‗zlarni „Gapni oxiriga yetkaz― nomli so'zli
o‗yin va mashqning tarkibiga, qisqa ta‘limiy hikoyalarga kiritish mumkin.
So‗zlarda urg‗ularni ishlatishda ham xilma-xil xatolar uchrab turadi: otlarni bosh
kelishikda ( kapalak, bola, paxta, ruchka va boshqalar), qaratqich kelishigida ( bo‘rining ,
o‗rdakning, tipratikanning) ishlatishda, o‗tgan zamon fe‘lini (oldi, berdi, tushundi va
boshqalar) aytishda. Bular ichida shunday so‗zlar borki, bola atrofidagilar nutqidan bu
so'zlarni qabul qila olmay, o‗zi mustaqil tarzda, noto‗g‘ri urg‗uli so‗z hosil qiladi. Katta
guruh bolalarida so'zlarga urg'uni to'g'ri qo‗yishda mustahkam orfoepik malakalarni
shakllantirish, so‗zning bo‗g‗in tarkibini to‗g‗ri idrok etishda eshituv diqqati yetarli
darajada rivojlangan bo‘lishi kerak. Oddiy so‗z talaffuziga o‗rganib qolgan bola nutqini
to‗g‗rilash ancha murakkab. Ba'zan xatoni to‗g‗rilash ustida olib borilgan ish kutilgan
natijani bermaydi, bola urg‗uni noto‗g‘ri ishlatishda davom etadi. Buning asosiy sababi
nimada? Bola nima haqidadir gapirib berar ekan, u gapning mazmuni bilan band bo‗lib,
Do'stlaringiz bilan baham: |
