Nukleinkislotalar

3.2 Nukleozidvanukleotidlar
Azotasoslariningpentozalarbilanhosil qilgan birikmasininukleozidlardeyiladi. Nukleinkislotalardanajratilgannukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozidtarkibida D-ribozabo’lsaribonukleozidlar, agardezoksiribozauchrasa, dezoksiribonukleozidlardebataladi. Nukleozidlarpurindagi N₉, pirimidindagi N₁atomlarigapentozalar-konfiguratsiyaliglikozidbog’lariorqalibog’lanadi. Ularningnomlanishitarkibidagigetrosiklikazotliasoslardankelibchiqadi(5-jadval). Misoltariqasida, ikkixilnomdaginukleozidnikeltiramiz:


Nukleozidlar
PirimidinliPurinli
Ribonukleoziddezoksiribonukleozid


Nukleotidlar

Adenozinning 3– mono-, di-, trifosfonukleotidlari (5¹).


Nukleozidlarningto’liqvaqisqartirilgannomlari
2-jadval

Asoslar	Ribonukleozid	Qisqarganbelgisi	Dezoksiribonukleozid	Qisqarganbelgisi
Adenin	Adenozin	A	Dezoksiadenozin	dA
Guanin	Guanozin	G	Dezoksiguanozin	dG
Sitozin	Sitidin	S	Dezoksisitidin	dS
Timin	Timidin	T	Dezoksitimidin	dT
Uratsil	Uridin	U	-	-

Nukleotidlarnukleozidlarningmonofosforliefirlaridir. Ularnukleinkislotalarningmonomerihisoblanadi. Ularningtarkibidaazotliasoslar (purinvapirimidin) uglevodkomponentlari (ribozavadezoksiriboza)vafosforkislotalaribo’ladi.

Ribonukleotidlardafosforkislotasiribozaning 2^/, 3^/va 5^/atomlarigabog’lanishimumkin.

Dezoksiribonukleotidlardafosforkislotasiningqoldig’idezoksiribozaning 3^/va 5^/uglerodatomlariorqalibog’lanadilar.
Nukleinkislotalarningqoldiqlarimononukleotidlarbo’lib, ularikkixilbo’lishlarimumkin. RNKningmononukleotidlari: adenozin-3^/ - va 5^/-fosfatlar (adenilkislota), guanozin-3^/ - va 5^/ - fosfatlar (guanilkislota), sitidin-3^/va 5^/ - fosfatlar (sitidilkislota), uridin -3^/ - va 5^/fosfatlar (uridilkislota).
DNKningmononukleotidlari: 2^/dezoksiadenozin-3^/ va 5^/fosfatlar (dezoksiadenilkislota), 2^/dezoksiguanozin-3^/ -5^/ - fosfatlar (dezoksiguanilkislota), 2^/dezoksitimidin -3^/va 5^/ fosfatlar (dezoksitimidilkislota), 2^/dezoksisitidin-3^/va 5^/ fosfatlar (dezoksisitidilkislota).
Monofosfatlardafosfatatomiuglerodning 5^/atomigabog’langanbo’lsa,ularniAMF, GMF, dAMFlardebataladi.
Nukleozidmonofosfatlardantashqari, tirikorganizmlardanukleoziddifosfatvanukleozidtrifosfatlaruchraydi:

Nukleoziddifosfatvanukleotidtrifosfattarkibidagifosfatkislotalaribir-birlaribilanyuqoripotensialenergiyagaegabo’lganangidridbog’lariorqalibog’lanib, ularnimakroerglardebataladi. MakroergliribonukleatidtrifosfatlarRNKvaDNKlarningbiosintezidadastlabkisubstrathisoblanadi.
HujayrametabolizmidaATFmarkaziyo’rinegallaboksidlanishi, substratlivafotosintetik fosforlanish reaksiyalarining mahsulibo’lib, organizmdaakkumulyatorlikvazifasinio’taydi. HarqandaybiologikjarayonlardaenergiyamanbaisifatidaATFxizmatqiladi. ATFdantashqaribo’lgantrifosfatlarhammuayyanbiologikvazifalarnibajaradilar. Jumladan, GTFoqsilningtranslyatsiyasida, UTFuglevodlarsintezidavaSTFesaglitserofosfolipidlarbiosintezidaishtiroketadilar.
Nukleotidlarningmolekulyarog’irligi 330 gateng. Bakteriofagnukleinkislotasiningmolekulyarmassasi 1,9.10⁶Da. Demak, tarkibida 5760 nukleotidqoldig’ibor (900000:330).
Hujayradaoddiynukleotidlardantashqariyanasiklik -3^/,5^/ -adenilvasiklik 3^/,5^/guanilkislotalarhamuchraydi:

Sikliknukleotidlarbiologikfaolmoddalarbo’lib, hujayragatashqaridankeladiganxabarlar (gormon, neyromediatorvaboshqalar) uchunvositachilikrolinibajaradilar. Ularsiklazafermentlariyordamidasintezlanib, faolliklariesaharxileffektorlar, jumladan, gormonlarorqaliboshqariladi.

3.