Nukleinkislotalar

3.9 DNKmolekulasiningpolimorfizmi
HozirgikundaDNKmolekulasiningbeshxilkonformatsionholati (shakli) (A, B, S, DvaZ-shakllari) aniqlangan.
O’ngtomongaburalganDNKzanjiriikkixilko’rinishda (pentozaning konformatsiya holatiC3' – endo- bo’lsa) A- va (dezoksiribozaningkonformatsiyaholatiC2'-endo- bo’lsa) Bshakllardanamoyonbo’ladi. Bularningshundayharxilshakllardabo’lishlarieritmadagituzlarningkonsentratsiyasiga, haroratga, DNKningharo’ramiga to’g’ri keladigan nukleotid qoldiqlariningsonigavamakromolekulaningo’rtasidagihayoliyo’tgan o’qiga nisbatan azot asoslarinijoylanishlarivaburchaklarigabog’liqdir.
A – shakldagiDNKdaC3'- endokonformatsiya fosfatli guruhlarningo’rtasidagimasofaniqisqartiradi, natijadamakromolekuladagijuftnukleotidlarorasidagimasofatorayib, egatchalarorasidanukleotidlarsoniko’payadi. DNKningbiro’ramiga 11 nukleotidqoldig’ito’g’rikeladi. A-shakldagiDNKdajuftazotasoslariumumiyo’qqanisbatanperpendikulyarbo’lmay, balkiog’ishgan 20˚ atrofidabo’lib, asoslarB-shaklganisbatanuzoqroqjoylashganbo’ladi, go’yotepadankuzatilsanaygao’xshashko’rinadi.DNKningA – ko’rinishidastekinglibog’lanishlarazotasoslario’rtasidafaqatbirzanjirdagilaro’rtasidabo’lmayharxilzanjirdagiasoslaro’rtasidahamsodirbo’ladi. Bundayjarayongeterosiklikasoslarning



UotsonvaKrikbo’yichaDNKmodeli
DNKdagiumumiyo’qiganisbatanharxilqiymatgaegabo’lganburchaklarhosilqilishidankelibchiqadi.Noqulaysharoitdaayrimbakteriyalarsporalargaaylanib, uzoqmuddatdavomidafaolbo’lmaganholdabo’ladilar. Faolholdabo’lmaganbakteriyalardagiDNKalohidaA – shakldagisporalioqsillarbilano’ralganbo’ladi. NoqulaysharoitdasporalioqsillarDNKniB – shakldanA – ko’rinishgao’tkazib, ultrabinafshanurlariningta’siridansaqlaydi.



22-rasm. A- vaB-shakldagiDNKmolekulasi tarkibidagi polinukletid zanjirlariningfazoviy strukturasi.
Chapvertikalumumiyo’qspirali, azotasoslar

DNKmolekulasiningB, S, Dshakllaribir-birlarigao’taoladilar. DNKningA-ko’rinishitranskripsiyada, genetikaxborotniDNKdanRNKgaberilishida (DNK – RNKligibridmolekulahosilbo’lishida), B-shakliesareplikatsiyadaishtiroketadi. GenetikaxborotnixromatintarkibidasaqlanishiDNKningS-ko’rinishigategishlidir. Eritmadatuzlarning (NaCl, MgCl₂) konsentratsiyasiko’payibketsaDNK Z-shaklgaaylanadi. Mazkurshakldanukleozidlarnibog’lovchifosforatomlarizigzagshakldabo’lganligiuchunDNK Z-ko’rinishniolgan. DNKning Z-shakli makromolekulaning o’ta spiral holatigao’tishidavagenomningekspressiyasidaregulyatorlikvazifasio’tashiniolimlartaxminqilmoqdalar.

HarxilshakldagiDNKmolekulalarikichikvakattaegatchalargaega. DNKmolekulasidabuegatcha (kichkinatarnov) harxilkomplekslarhosilqilishdaishtiroketadi. DNKdagishundaykichkinajoylarsuvmolekulalarivametallionlarinibog’laydiganqismlarbo’lib, molekulanistabillashtiruvchivastekingbog’lanishlarni kuchaytiruvchi omil hisoblanadi.
DNKninggidratatsiyasi, uningA-shaklidanB-gao’tishdavateskariyo’nalishiniham yengillashtiradi. Makromolekuladagikichikegatchadagidezoksipentozalarkationlarnibog’lashdaqatnashadilar. MazkuromillarDNKningharxilkonformatsiyako’rinishlarivauningdinamikholatinibelgilashdaasosiyrolo’ynaydi.
Polidezoksiribonukleotidqatoriningayrimqismlaridabispiralstrukturalaruchraydi. Mazkurstrukturadaginukleotidlarqatoriinvertirlanganyokipalindromlizanjirbo’lib, tarkibidabirnechamingasoslarbo’lishimumkin.
Palindromli (palin – yunoncha – teskari, drome - yugurish) harflarningjoylanishivaularnichapdano’nggayokio’ngdanchapgao’qiganingizdama’noo’zgarmaydi. Masalan, “non” yoki “rotator”. Buso’zqo’shspiralliDNKningichkiqismidagiikkilamchiqaytarilmasegmentlaridashakllangannukleotidzanjiridaniborat. Ichkizanjirdabundayqaytarmalinukleotidqatorio’zarokomplementarstrukturaniyokishpilkavabutshakllarnihosilqilishmumkin.
DNKningpalindromlistrukturalarinukleinkislotabilanoqsilo’rtasidagimunosabatlardaishtiroketishianiqlangan.