Ноябрь 2020 7-қисм

Ноябрь 2020 7-қисм
Тошкент
bul sózimde mińret ju’z ma’ni
Shayir dóretpeleri tilindegi omonim sózler de kórkem súwretlew quralı retinde shıǵarmanıń 
obrazlılıǵın, tásirin kúsheytip tur.
Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq til biliminde lingvopoetikaliq izertlewler ju’dá az, sır 
emes, kórkem tekst kórkem estetik pútkillik retinde pu’tkilley quramalı hádiyse. kórkem tek-
stte kórsetilgen tiykarǵı ideya - pikir mazmun túsiniw, ańǵarıw azli kem mashaqtli qıyın hám 
quramalı dóretiwshilik process bolıp tabıladı. Hár qanday tekstiń mazmunın túsiniw ushın til 
leksikasida grammatikasın biliw zárúr hám jetkilikli bosa, kórkem teksttiń mazmunın aqıl etiw 
ushın bunnan tısqarı usı waqıtta kórkem teksttiń óziga tán tilge tiyisli-poetik nizamlıqların da bi-
liw kerek boladi. Studentlerde kórkem teksttiń áne sonday tilge tiyisli poetik nizamlıqların biliw 
arqali maksimal estetik zawıq hám informaciya alıw ilmiy tájriybesine erisiwde lingvopoetika 
tiykarǵı derek bolıp tabıladı.
biz J.Izbasqanov dóretiwshiligin u’yrener ekenbiz onıń dóretpeleri kórkem tárepleri menen 
ádebiyatımızda belgil óz ornina iye degen juwmaq kelip shıǵadı.
ádebiyatlar:
1. Abdinazimov Sh. Lingvopoetika. –Toshkent, 2020.
2. Задорнова В.Я. Словесно –художественное произведение на разных языках как пред-
мет лингвопоэтического исследование. М.1992.
3. Шерба Л.В.Языкавая система и речевая детелность. Ленинград 1974.
4. Ж.Избасканов Мухаббат лирикасы. Нокис 1992.

---

54
Ноябрь 2020 7-қисм
Тошкент
DOSTONLAR TILIDAGI LEKSIK ARXAIZMLARNING QO‘LLANISHI
Dildora Xudayberganova
Urganch davlat universiteti O‘zbek 
tilshunosligi kafedrasi o‘qituvchisi
Rezume: Mazkur maqolada xorazm dostonlari leksikasidan o‘rin olgan arxaiklashgan 
leksik birliklarning qo‘llanishi va etimologiyasiga doir mulohazalar yuritladi. Maqolada leksik 
arxaizmlarning qo‘llanishi bo‘yicha qo‘lyozma va toshbosma dostonlar matni materiallari asos 
qilib olingan. 
Kalit so‘zlar: xorazm, doston, leksik arxaizmlar, etomologiya, qiyosiy tahlil, dialektizm, 
etnografizm, lingvokulturoligiya. 
Arxaizm yunon tilidagi “archaios – qadimgi” so‘zidan olingan bo‘lib, ma’lum davr uchun 
eskirgan, iste’moldan chiqa boshlagan til birliklari (so‘z, ibora va boshqalar)tushuniladi
1
. 
Arxaizmlar hozirgi umumxalq tilida ishlatilmaydigan va eskirib qolgan so‘z hamda iboralardir
2
. 
“Go‘ro‘g‘li” dostonlari og‘zaki tarzda ijro qilinganligi uchun, ular matnida ham eskirgan 
so‘zlar ancha miqdorni tashkil etadi. Chunki yozma holda mavjud dostonlar tiliga qaraganda 
og‘zaki shakldagi dostonlar tilida zamonasiga nisbatan eskirgan birliklar ko‘proq uchrashi asosli 
holatdir. buning bir nechta sabablari bor: birinchidan, og‘zaki dostonlarni, ko‘pincha, tajribali, 
nutq mahoratini egallagan va yosh jihatdan katta bo‘lgan kishilar ijro etadi. Ular esa muayyan 
davrga nisbatan ancha oldingi so‘z va iboralar, nutqiy qoliplardan foydalanish ko‘niukmalariga 
ega shaxslar bo‘ladi. Ikkinchidan, agar dostonlar kuylanayotganda ularda zamonaviy unsurlar 
yetakchi bo‘lsa, dostonning ta’sirchanlik jihati va ishonarliligi ancha pasayib ketadi. 
Eskirgan so‘zlarning aksariyati maishiy turmush bilan aloqadordir. Doston voqealari ijtimoiy-
iqtisodiy voqelikni tasvirlaganligi sababli ular tarkibida muayyan davrda yashagan kishilarning 
turmush tarzi, urf-odatlari-yu, davlat tizimlari bilan aloqador anchagina so‘zlar saqlanib qolgan. 
Ularni har xil toifalarga ajratish mumkin.