Нормал физиология курсига кириш

Ўпка ҳажми ва сиғимлари. Ўрта ѐшли одам тинч турганда 500 мл (300 дан 800) 
гача ҳавони нафасга олади. Бу ўпканинг нафас олиш ҳажми дейилади. Одам 500 мл нафас 
ҳавоси устига яна қўшимча 3000 мл гача ҳаво олиши мумкин. Ушбу ҳажм нафас олишнинг 
қўшимча ҳажми деб аталади. Тинч нафас олиб чиқаргандан сўнг, чуқур нафас чиқариш 
орқали, яна қарийиб 1500 мл ҳавони чиқариш мумкин. Бу ҳажм нафас чиқаришнинг 
қўшимча ҳажми дейилади. 
Чуқур максимал нафас чиқаргандан сўнг ҳам ўпкада яна 1000-1500 мл миқдорда 
ҳаво қолади, бу қолдиқ ҳажми дейилади. 
Икки томонлама очиқ пневмотораксдан кейин ҳам ўпкада минимал миқдорда ҳаво 
қолади. Бу ҳаво ўпка алвеолаларида қолиб кетади. Инсон ўлгандан сўнг алвеолалардан 
аввалроқ бронхиолалар ѐпишиб қолади. Шунинг учун катта одамлар ва туғилгандан сўнг 
нафас олган гўдакнинг ўпкаси сувда чўкмайди. Ўлик туғилган боланинг ўпкаси ѐзилмаган 
ва ичида ҳаво бўлмаганлиги учун сувда чўқиб кетади. Бу эса суд тиббиѐти амалиѐтида 
катта аҳамиятга эга. 
Нафас ҳавоси, нафас олиш ва нафас чиқаришларнинг қўшимча ҳаволари 
йиғиндилари (500+3000+1500=5000мл) ўпканинг тириклик сиғимини (ЎТС) ташкил 
қилади. ЎТС инсонларнинг ѐшига, жинсига, соғлиғига, тананинг катта кичиклигига, 
жисмонан чиниққанлигига боғлиқ бўлади. Унинг кўрсаткичи эркакларда (4000-5000мл) 

---

92 
аѐлларга нисбатан (3000-4500мл) бирмунча кўпроқ (25%) бўлади. Одам тик турганда ЎТС 
кўрсаткичи ѐтганга ѐки ўтирганга нисбатан кўпроқ бўлади.
Ўпкага сиға олиши мумкин бўлган максимал ҳаво ўупканинг умумий сиғими 
дейилади. Бу кўрсаткич 6500 мл (1500+5000=6000мл) қолдиқ ҳажм ва ЎТС йиғиндисидан 
иборат. 
Оддий нафас олиб чиқаргандан сўнг ўпкада бўлиб, қолган ҳаво миқдори 
функционал қолдиқ сиғими деб аталади ва 3000 мл га тенг нафас чиқаришнинг қўшимча 
ҳажми, ҳамда қолдиқ ҳажмлардан ташкил топган.
Нафас олишнинг қўшимча ҳажми ва нафас ҳавоси биргаликда нафас сиғимини 
ташкил қилади (500+3000=3500мл). 
Зарарли бўшлиқ. Ҳаво алвеолалардан ташқари нафас йўллари - бурун бўшлиғи, 
хиққилдоқ, трахея, бронх ва бронхиолаларда ҳам бўлади. Бу ҳаво газлар алмашинувида 
иштирок этмайди. Шунинг учун нафас йўллари анатомик зарарли бўшлиқ дейилади. 
Нафас олиб чиқарилганда бу ердаги ҳаво миқдори ўзгармайди, у тахминан 140-150 мл га 
тенг. Нафас ҳавосининг 
1
/
3 
қисмини ташкил қилади. Шундай қилиб 500 мл нафас 
ҳавосидан 350 мл гина ўпка алвеолаларигача етиб боради. Алвеолаларда оддий нафас 
чиқаргандан сўнг ўртача 2500 мл ҳаво бўлади (функционал қолдиқ сиғим). Шундай қилиб 
оддий нафас олинганда алвеоляр ҳавонинг (2500:350=7) 
1
/
7
қисми янгиланар экан.
 
Ҳаво йўлларининг аҳамияти. Ҳаво йўлларида газлар алмашинуви содир бўлмайди, 
лекин улар нафасда муҳим вазифаларни бажаради. Ҳаво йўлларидан ўтаѐтган атмосфера 
ҳавоси намланади, исийди, чанг ва микроорганизмлардан тозаланади. Бурун бўшлиғи 
шиллиқ 
пардаси 
ишлаб 
чиқарган 
шилимшиқ 
суюқлик 
кичик 
зарраларни,
микроорганизмларни ўзига ѐпиштириб - тутиб олади ва у ердан хилпилловчи эпителий 
ҳужайралар ташқарига қараб ҳаракат қилиб (7-19мм /мин), ѐпишиб қолган тузилмаларни 
силжитади. Шилимшиқ суюқлик таркибида бактериоцид ҳусусиятига эга бўлган лизоцим 
моддаси мавжуд. 
Чанг-ғубор ва йиғилиб қолган шилимшиқ хиқилдоқ, кекирдак, трахеялардаги 
рецепторларни таъсирлаб йўтал, бурун бўшлиғи рецепторларини таъсирлаб эса акса уриш 
рефлексларини чиқаради (ҳимоя нафас рефлекслари). 
Бронхларнинг силлиқ мускуллари симпатик ва парасимпатик нервлардан 
иннервация олади. Парасимпатик таъсир кучайганда бронхларнинг мускуллари қисқаради 
ва тешиги тораяди. Симпатик нервлар таъсири кучайганда эса бронхиал мускуллар
бўшашади ва унинг тешиги тораяди.