Noorganik moddalar kimyoviy texnologiyasi” fakul­teti t. R. Abdurashidov nomidagi “yuqorimolekulali birikmalar va plastmassalar texnologiyasi” kafedrasi

Vallarni materiallar bilan o’zaro ta’siri. Rezina aralashmani qayta ishlash jarayonida, vallarni bir-biriga qarama-qarshi aylanishi natijasida, vallarning chegaralangan qismida aralashmaning deformatsiyalanishi sodir bo’ladi. Vallar yuzasida hosil bo’ladigan aralashma zaxirasi va vallar uzunligi bo’ylab A₁ C₁ va A₂ C₂ ishchi qismi, materialni deformatsiyalanuvchi chegarasi deb ataladi (13-rasm). Valning aralashma bilan to’qnashish joyi, markazdan o’tkazilgan chiziq va vektorlar radiusi nuqtalari orasidagi burchak, A₁ O₁ B₁ = α₁ va A₂O ₂B ₂ = α₂ aralashmani valdagi qamralgan burchagi isoblanadi.
Aylananing D₁ va D₂ diametridagi, qamralgan α₁ va α₂ burchaklari, A₁ B₁ va A₂ B₂ yoylar – qamralgan yoylari deb ataladi.
L_{qamralgan }
Vallarning, o’z o’qi atrofida aylanuvchi tekisligidagi masofa, B₁ B₂ =h₀ – vallar orasidagi oraliq deb ataladi.

13 – rasm. Vals vallarini rezina aralashmasi qamrash sxemasi.

Aralashma tayyorlash yoki qayta ishlash-deformatsiyalash jarayonida, valsning vallari orasidagi masofa, oraliqni o’zgartiruvchi mexanizm yordamida, bir-necha marta o’zgartiriladi ( 7-rasm ).

Kauchuk va rezina aralashmalar, elastik yopishqoq material bo’lganligi sababli, ularni qancha vaqt oralig’ida deformatsiyalanishini aniqlash murakkab.
Qayishqoq, yuqori elastik va plastiklik holatdagi sistemani to’liq deformatsiyalanishini modellash usuli bilan aniqlash mumkin.
ε= ε_q+ ε_yu.q.+ ε_pl (1)
ν= ν_q+ ν_yu.q.+ν_pl (2)
Bunda:
ε, ε_q , ε_yu.q.el., ε_pl – to’liq, qayishqoq, yuqori elastik va plastik cho’zilish va ezilishdagi deformatsiya.
ν, ν_q, ν_yu.q.el.,ν_pl – to’liq, qayishqoq, yuqori elastik va plastik siljishdagi deformatsiya.
Shishalanish temperaturasidan pastroq temperaturada, qayishqoqlik deformatsiyasi yuqori bo’ladi. Bu, Guk deformatsiyasiga asosan, kristall holatdagi materiallarni defomatsiylanishida, valentlik burchaklari va atomlararo masofa o’zgarishiga asoslangan.
Yuqori elastik deformatsiyalanish, tashqi kuchlar ta’sirida makromolekula zanjiri zvenolarini qayta guruhlanishi va joylanishi natijasidir. Bu jarayonni amalga oshirish ma’lum darajada vaqtni talab etib va cheksiz davom etolmaydi. Makromolekula zanjiri to’liq tekislanganidan so’ng, deformatsiyalanish to’xtaydi va kuchlarning ta’siri yo’qolgandan so’ng, zanjir tartibsizlanadi va uning joylanishi, orentatsiyasi, dastlabki geometrik holatiga (relaksatsiya hodisasi) qaytadi.
Plastik deformatsiyalanish, qovushqoq oquvchan holat. Temperatura oshishi bilan plastiklik darajasi oshadi va tezlashadi. Plastik deformatsiyalanishdan so’ng molekulalar joylanishi o’zgarmaydi va deformatsiyalangan holatda qoladi.
Bir-biriga qarama-qarshi aylanuvchi vallarga rezina aralashma yuklanganda, vallar yuzasida adgeziya va ishqalanish kuchlari hosil bo’ladi va vallar orasidagi oraliq tirqishi tomonga tortilib harakatlanadi. Doimiy siquvchi, ezuvchi va uzuvchi kuchlar, aralashmada turli o’suvchi deformatsiyani vujudga keltiradi, buning natijasida temperaturani ko’tarilishiga olib keladi. Vallar oralig’idan o’tgan rezina aralashma, friktsiya va vallarning temperaturasiga qarab, ularning birini yuzasiga yopishadi. Yuqori plastik va elastik mahsulot olish uchun, bu jarayon, vallar oralig’ini o’zgartirib, bir necha martta takrorlanadi.
13 – rasmda, rezina aralashma oraliq tirqishga tortilishi ko’rsatilgan. Aylanuvchi vallar yuzasidan o’tgan O₁ va O₂, o’qda B₁B₂= h₀ oraliq joylashgan. ω₁ va ω₂ tezlikda, R₁=D₁/2 va R₂=D₂/2 radiusda, vallar bir-biriga qarama-qarshi harakatlanadi.
Quyidagi,
1) material og’irligi – G;
2) old va orqa vallar ta’sirlanishi – N₁ va N₂;
3) vallar yuzasidagi ishqalanish kuchi – T₁ va T₂, kuchlar vallar yuzasiga ta’sir etadi.
Ishqalanish kuchini quyidagicha ifodalash mumkin:
T₁=N₁f₁=N₁tg ρ₁ (3)
T₂= N₁f₂=N₂tg ρ₂ (4)
Bunda, f₁ va f₂ – rezina aralashmasining vallar yuzasidagi ishqalanish koeffitsienti.
ρ₁ va ρ₂ – rezina aralashmaning vallar yuzasidagi ishqalanish burchagi.
Bu kuchlar ta’sirida rezina aralashma, vallar oralig’idagi tirqishga tortilishi yoki oraliqdan o’tmasdan, vallar yuzasida sirpanib turishi mumkin. Demak aralashma oraliq tirqishdan o’tishi uchun sharoit yaratish kerak. Tortilish kuchining kattaligini aniqlash uchun, ox o’qdagi dinamik harakat muvozanati:
G – N₁ sin α₁ – N₂ sin α₂ +T₁ cos α₁ + T₂ cos α₂ =mg (5)
Bunda, mg=P – materialni vallar oralig’iga tortilish kuchi.
3 va 4- tenglamadagi T- ishqalanish kuchini 5- tenglamaga qo’yamiz.
G–N₁(sin α₁+cos α₁ tg ρ₁)–N₂(sin α₂+cos α₂ tg ρ₂)=P (6)
hosil bo’ladi.
R₁=R₂=R; α₁= α₂= α ρ₁= ρ₂= ρ va N₁= N₂= N deb, 6-tenglamaga qo’yganimizda;
G –2N (sin α +cos α tg ρ) =P (7)
va 7-tenglamani cos α ga bo’lganimizda;
_{ } (8)
8- tenglamadagi G/cos kattaligi boshqa qiymatlardan kichik bo’lganligi sababli,
_{ } = 2N (tg ρ - tg α) (9)
9-tenglamadan ko’rinib turibdiki, rezina aralashmaning oraliqga tortilish kuchi P
tg ρ > tg α … ρ > α (10)
bo’lgan holda qoniqarli bo’ladi.
Demak, vallar yuzasidagi ishqalanish kuchi tortilish burchagidan katta bo’lganda yoki tg ρ bir necha martta tg α dan katta bo’lganda, vallar oralig’idagi tirqishga tortiladi.
Rezina aralashmasi, a-absolyut qayishqoq, b-absolyut plastik, v-absolyut elastik holatdagi vallardagi deformatsiyalanish kuchlar ta’sirini o’rganamiz. (14-rasm). Material vallar oralig’idan o’tish vaqtida qalinligi h, eni b va uzunligi x bo’ylab deformatsiyalanadi. Aralashma egallangan burchakdan A₁B₁ va A₂B₂ o’tishi vaqtida qalinligi yupqalashadi, eni esa kengayadi.
Absolyut qayishqoq material, A₁B₁ va A₂B₂ vall qismida h qalinlikda bo’lsa, B₁C₁ va B₂C₂ yoylarda deformatsiyalangandan so’ng h₀ qalinlikda yupqalashadi, huddi shunday eni b₁ ham kengayadi b₀. Bunday material, to’liq o’zining boshlang’ich holatiga qaytadi. h₀ = h₃ va b₁ = b₃ (14-a rasm).


Absolyut plastik material, valning A₁B₁ va A₂B₂ qamrash burchagidan H qalinlikda bo’lsa, deformatsiyalanishdan so’ng, qalinlik h₀=h₃ va kengligi b₀=b₃ teng holatda bo’ladi. Qayishqoqlik hususiyati bo’lmaganligi sababli, vallar oraliq tirqishidan o’tgan plastik material, boshlang’ich holatga qaytmaydi (14-b rasm).
Yuqori elastik, plasto-elastiklik hossasiga ega rezina aralashma, (14-v rasm) vallar oraliq tirqishidan o’tishi vaqtida, b₁ eni va h qalinlikdan, eni b₀ gacha qalinligi h₀ gacha o’zgaradi, lekin so’ngra qisman tiklanib, eni b₃ va qalinligi h₃ gacha o’zgaradi.