Noorganik moddalar kimyoviy texnologiyasi” fakul­teti t. R. Abdurashidov nomidagi “yuqorimolekulali birikmalar va plastmassalar texnologiyasi” kafedrasi

Ishlab chiqarishda sarf bo’ladigan xom ashyo va materiallarni sarf balansi
MODDIY BALANS
Material balansni tuzish loyixasida berilgan mahsulot ishlash chiqarish uchun smenada, sutkasiga va yiliga zarur bo’lgan xom-ashyo materiallarni hisoblashdir. Buning uchun:

1. 
   mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmi: 300 000 t/yil
   
2. 
   texnologik yo’qotishlar va nuqsonlar me‘yori xisoblanadi
   

7. 
   retseptura tarkibi hisobi
   

Rezina qorishmalarini ikki bosqichli usulda tayyorlash uchun tanlangan retsepturasi

№	Rezina qorishmasi tarkibiga kiruvchi kauchuk va ingredientlar nomi	100 mass/q kauchukga nisbatan ingredientlar miqdori (massa qismda olingan)
1	SKI-3	20
2	SKMS-30ARKM-15	80
3	S - oltingugurt	2
4	ZnO - tezlatkich	5
5	DFG- tezlatkich	0,5
6	Kaolin- to’ldiruvchi	10
7	Mel- to’ldiruvchi	20
8	DBF- plastifikator	7
9	Indus. moy - yumshatkich	14
10	Tex uglerod P803 - to’ldirgich	80
11	Texuglerol K354 - to’ldirgich	15
12	Kanifol - eskirishga qarshi modda	3

Berildi: P – ishlab chiqarish hajmi

P = 300000 tonna/yiliga r/aral

1. 
   Texnologik jarayonlardagi yo’qotishlarni aniqlash:
   
   1. 
      Xom-ashyo tagredpentlarni tortish (dozirovka)dagi yo’qotishlar a₁=2 %.
      

yo’qotishni qaytarilgani a₁=1 %.

2. 
   rezina aralashtirgichdagi yo’qotishlar – a₂=2 %.
   

yo’qotishni qaytarilgani a₂=1 %.

v) Valsda aralashtirishdagi yo’qotishlar – a₂=2 %. yo’qotishni qaytarilgani a₃=1 %.
 yo’qotishlar = 2 + 2 + 2 = 6 %
 qaytar.sh yo’qotishlar = 1 + 1 + 1 = 3 %
 umumiy yo’qotishlar =  yo’qotishlar –  qaytar.sh. yo’qotishlar = 6-3 = 3%

2. 
   Yo’qotishlarni hisobga olgan holda rezina arashmaning yillik sari (ishlab chiqarish)
   

3000000 t → 100 % x t → 3 %

_{x } 100000  3
100

x = 3000 t

A₁ = A + x = 100 000 + 3000 = 103 000 t
Sutkada zarur rezina qorishmani (V) yo’qotishlarni hisobga olmasdan hisoblash:
B  ^F kg
^Tэф


bu erda: T_ef = T_kalendar – (T_{dam olish} + T_bayram) = 365 – (53+12=300 kun) 53 kun – yakshanba dam olish kuni;
12 kun – bayram kunlari (YAngi yil, 8-mart, navro’z, 9-may, mustaqillik, konstitutsiya, xayit b.)
B  ^{100000 т}  333,3 кг
300 кун
Sutkasiga zarur rezina aralshmani (V₁) yo’qotishlarni hisobga olgan holda hisoblash:

B₁ 
A₁
^Tэф
 ^103000т  343,3кг

Smenada ishlab chiqariladigan rezina aralashmani (g) yo’qotishlarni e‘tiborga olmagan holda hisoblash:
Smenada ishlab chiqariladigan rezina aralashmani (g₁) yo’qotishlarni e‘tiborga olgan holda hisoblash:

Г₁ 
В₁
^Т см
 ^343,3  343,3кг 1

1. 
   Xom-ashyo materiallarga bo’lgan talabni yo’qotishlarni hisobga olgan va olmagan holda hisoblash.
   

Kauchuk, xom-ashyo materiallarning yillik, sutkalik sarfi xisobi

№	Xom-ashyo materiallarining nomi	Yillik sarfi		Sutkalik sarfi
		Yo’qotishni hisobga olmagan holda	Yo’qotishni hisobga olgan holda	Yo’qotishni hisobga olmagan holda	Yo’qotishni hisobga olgan holda
		x1	x2	x3	x4
1.	Kauchuk SKI-3	20000 kg	20600 kg	66,6 kg	68,6 kg
2.	Kauchuk 30 SKMS-ARKM-15	80000 kg	82400 kg	266,6 kg	274,6 kg
3.	S-(oltingugurt)	2000 kg	2060 kg	6,66 kg	6,86 kg
4.	Zn O (faollashtuvchi)	5000 kg	5150 kg	16,66 kg	17,17 kg
5.	DFG-(tezlatgich)	500 kg	515 kg kg	1,66 kg	1,170 kg
6.	Kaolin (to’ldirgich)	10000 kg	10300 kg	133,3 kg	34,33 kg
7.	CaCO3 (mel) (to’ldirgich)	20000 kg	20600 kg	66,6 kg	68,6 kg
8.	DBF (plastifikator)	7000 kg	7210 kg	23,33 kg	24,03 kg
9.	Indus moy (yumshatkich)	14000 kg	14420 kg	46,66 kg	48,06 kg
10.	Tex uglerod P803 (to’ldirgich)	80000 kg	82400 kg	266,6 kg	274,6 kg
11.	Tex uglerod K354 (to’ldirgich)		15450 kg	50 kg	51,5 kg
12.	Kanifol (eskirishga qarshi modda).	3000 kg	3090 kg	10 kg	10,3 kg

Ishlab chiqarishning texnologik sxemasi va parametrlar yozuvi jarayoni



Bir bosqichli usulida rezina aralashmasini tayyorlash:

1	пластификаторы резиновой смеси;	9	Трубы для пластификаторов	24	конвейер сборочного крана;	31	форсунка;
2	бункеры для улавливаемой пыли	10	пневмоприводы с электроприводом	25	весы полуавтоматические с подвижной платформой	32	пульт управления выборочным взвешиванием
3	11,14,15,18,19,20,23 - автоматические	12	накопительные вентиляционные бак	26	пылесборник;	33	- главный совет директоров
5	сборные контейнеры	13	бункеры для серы и ускорителей	27	переносной контейнер;	34	- приспособление для нарезки резины по форме ракетки
6	склад для хранения каучука и инг-т	17	- ящики для сыпучих деталей	28	шлюз воздушный	35	Склад готовых резинотехнических изделий
7	Вальс	21	загрузчик пневмотранспорта резин	29	шнековый питатель
8	Комната вулканизации воздухом	22	ящики нагнетательные для резин	30	резиномешалка;

Qovushqoqlik yuqori bo‘lgan kauchuklarga plastifikatorlar oldindan qo‘shilishi mumkin. Ba’zi hollarda faol texnik qurumlar bo‘lib-bo‘lib yuqorigi itargichni siqishi nati- jasida qo‘shiladi. Suyuq yumshatkich va plastifikatorlar bosim ostida yopiq bo‘lib ishlayotgan mashina kamerasiga yubo- riladi. Rezina qorishmasini tayyorlash jarayonida mashina ka- merasining yuqori qism itargichi berkitilgan va bosim ostida ushlanishi kerak.

Ishlab chiqarish texnologik sxemasiga ko’ra asosiy va yordamchi jihozlarni tanlash ularni ishlab chiqarish unumdorligini hisoblab, kerakli miqdorini aniqlash
Rezina qorishmalarini yopiq tizimli mashinalarda tayyorlash jarayonida berilgan rezina qorishmalarini tayyorlash vaq- tini, ingrediyentlar kiritish ketma-ketligini, kamera ichidagi haroratni, yuqori va pastki zatvorlarni siquvchi havo bosimini, kamerani sovitish suv bosimini nazorat qilish va reglament asosida ushlab turish talab qilinadi.
Rezina qorishmalarini tayyorlash avtomatik boshqaruv tizimi bilan ta’minlangan. Jarayon boshqarish reglamenti aso- sida tuziladi va EHM ga kiritiladi. Shu asosda barcha kauchuk va ingrediyentlar vaqt birligi asosida kamera ichiga ketma- ketlikda kiritiladi. Ba’zi mashinalarda umumiy rezina qorish- malarini tayyorlash davomiyligi vaqt birligida, ba’zilarida esa harorat birligida boshqariladi.
Qorishmani tayyorlashda kamerada ishqalanish va siqilish hisobiga katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi, shuning uchun ham rezina qorishmasining harorati oshib ketadi. Bu holat qorishmaning sifatini pasaytirib, texnologik xossalarini yomonlashtirishga olib keladi. Shuning uchun ham bunday holatda rezina qorishmalarini tayyorlash vaqti harorat orqali boshqariladi. Masalan, rezina qorishmasi harorati 110°C yoki 120°C va hоkаzоgacha ko‘tarilganda kamera pastki zatvori avtomitik ravishda ochiladi.
Rezina qorishmalarini tayyorlashni texnologik reglament asosida boshqarish uchun kamera ichidagi, pastki va yuqoridagi zatvorlarga beriladigan bosim 0,6–0,8 MPa ga teng bo‘lishi kerak. Shu holatda sifatli rezina qorishmasini tayyorlash mumkin.
Rezina qorishmalarini to‘xtovsiz tayyorlash jarayoni to‘x- tab tayyorlash jarayonidan harorat va mashinaning kuchi kam o‘zgarishi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, rezina qorish- masini tayyorlash jarayonida hosil bo‘lgan issiqlik ingre- diyentlarni qizdirish uchun sarflanadi va mashinaning foydali ish bajarish koeffitsiyenti oshadi, rezina qorishmasining bir xil haroratda chiqishini va xossasini ta’minlab qoliplash ishlari ham bir vaqtda bajariladi.
To‘xtovsiz ishlaydigan rezina qorishmalarini tayyorlash mashinalari chervyakli mashinalarga o‘xshab ketadi, ular bir yoki bir necha chervyak bo‘lishi mumkin.
RSND-380/450-1. Chervyakning o‘zgaruvchan diametri 380/450 mm, aylanish tezligi 10–40 ayl./daq., 6 ta bo‘limga bo‘lingan va harorati nazoratga olingan. To‘xtovsiz ishlaydigan rezina tayyorlash mashinalarini ishlatishning qiyin tomoni shundan iboratki, unda qorishma tarkibida ingrediyentlarni bir xilda o‘lchash qiyinchiligi tug‘iladi. Bundan tashqari, har xil tarkibdagi qorishmalarni ishlatuvchi korxonalarda bu usulni qo‘llash iqtisodiy samara bermaydi, chunki uni tez-tez qayta tozalash va ishlash reglamentini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. To‘xtamasdan ishlatiladigan rezina qorishmasi tayyorlash ma- shinasida mayda kukunsimon kauchuk va ingrediyentlardan rezina qorishmasini tayyorlash texnologiyasi ustunlik va iq- tisodiy samara beradi.
Rezina qorishmalari mashinadan chiqqandan keyin ma’lum miqdorda vulkanlash jarayoni boshlanmasligi va natijada tex- nologik xossalari yomonlashmasligi uchun ularni sovitish talab etiladi. Rezina qorishmalarini sovitishning bir necha usuli bor.
Sovuq suvda sovitish (+5–10°C). Bu usulning kamchiligi qorishma tarkibidagi mineral to‘ldirgichiar suvni ma’lum miq- dor o‘ziga yutadi va mahsulotning sifati pasayadi, qo‘l kuchi ko‘p ishlatiladi va tozalik jihatidan noqulayligidir.
Rezina qorishmalarini sovitish jarayonida kauchuklar mak- romolekulalarida mexanik kuchlar va issiqlik hosil bo‘lgan fizik-kimyoviy o‘zgarishlar o‘z holiga qaytadi. Bu holat rezina qorishmalarini tindirish holati deyiladi. Natijada bu qorish- malardan olinadigan rezina-texnika buyumlari qolipdan bir xil shaklda chiqadi, ya’ni qoldiq kirishish bo‘lmaydi. Tindirish vaqti kauchuklarning tuzilishiga va fizik-kimyoviy xossalariga bog‘liq holda o‘rtacha 4–6 soat atrofida bo‘ladi.
Rezina texnik mahsulotlar ishlab chiqarishda, rezina aralashmasi tayyorlash, aralashmaga qo’shimchalar qo’shish, uni varoqlash va eskirgan rezinani yanchish, maydalab kukunlash, regenirat tayyorlash va boshqa turli vazifalar har xil turdagi valslarda bajariladi.
Vals asosi fundamentlanib, staninalar, boltlar orqali unga qotirilgan. Ikkita val bo’yinchalariga o’rnatilgan podshibniklar staninaga joylashtirilgan. Reduktor elektr yurgazgich orqali yurgazilib, shesternalar yordamida vallar harakatlanadi. Vallar, o’z o’qlari atrofida, bir-biriga nisbatan qarama-qarshi aylanadilar. Kauchukni qayta ishlash va rezina aralashmasini tayyorlash jarayonida vallar orasidagi oraliq tirqishdan tinimsiz ravishda material o’tkaziladi va buning natijasida deformatsiyalanish, aralashish, qizdirish, ishqalanish va gomogenlanish jarayoni sodir bo’ladi. Valsning vallari turli xil aylanma tezlikda harakatlanadilar. Boshlovchi valning aylanish tezligi v₂ va ergashuvchi valning aylanish tezligi v₁ orasidagi farq, valslar friktsiyasi deb ataladi. Bajariladigan texnologik jarayon va vazifasiga ko’ra valslar bir necha turlarga bo’linadilar.