|
e
e
n
A Z
A Z
Bo‘linayotgan
236
92
U
yadroda 144 ta neytron bor. Bu yadroning
ikkita — birinchisida 82 ta, ikkinchisida 50 ta neytroni bo‘lgan
nuklon qobig‘ini to‘ldirish uchun yetarlidir. Og‘ir parchada 82 ta
neytrondan tashkil topgan nuklon qobiq to‘lsa, yengil parchada
esa 50 ta neytroni bo‘lgan nuklon qobiq to‘ladi. Qolgan 144—
(82+50)=12 ta neytron esa 6 tadan har bir parchaga taqsimlansa,
mos ravishda og‘ir va yengil parchalarda 88; 56 tadan neytron
bo‘ladi. Uran
236
92
U
uchun xos bo‘lgan proton va neytronlar
orasidagi munosabatni parchalarda ham saqlab qolinsa, og‘ir parcha
54—56 ta, yengil parcha esa 36—38 ta protonga ega bo‘lishi kerak.
Og‘ir parcha
0
142 144
A
massa soniga ega bo‘lsa, yengil parcha
92 94
e
A
massa soniga ega bo‘ladi. Agar
0
:
e
A
A
(92 94) : (142 144)
2 / 3
ekanligini hisobga olinsa, haqi-
qatdan ham bo‘linish asimmetriyasi mavjudligini ko‘rish mumkin.
Yadroning bo‘linishida ajrab chiqqan ikki-uchta neytron boshqa
yadro bo‘linishining zanjir reaksiyasini amalga oshirishga imkon
beradi.
Bo‘linish jarayonida yadrodan uchib chiqayotgan neytron-
larning ixtiyoriy bittasi o‘z navbatida qo‘shni yadroni parchalashi
va bu yadro ham yana qo‘shni yadroni parchalashi mumkin bo‘lgan
neytronlarni chiqarishi mumkin. Natijada bo‘linayotgan yadrolar
soni keskin ortib ketib, o‘zini-o‘zi davom ettiruvchi reaksiya yuzaga
keladi. Ushbu reaksiyaga
zanjir yadro reaksiyasi
zanjir yadro reaksiyasi
zanjir yadro reaksiyasi
zanjir yadro reaksiyasi
zanjir yadro reaksiyasi deyiladi (118-
rasm). Zanjir reaksiya vaqtida ulkan energiya ajraladi. Har bir
yadroning bo‘linishida 200 MeV ga yaqin energiya ajaraladi. 1 g
urandagi barcha yadrolar to‘liq bo‘linganda
4
2, 3 10 kV soat
energiya ajaraladi, bu energiya 3 t ko‘mir yoki 2,5 t neft yonganda
olinadigan energiyaga ekvivalentdir.
Biroq, zanjir reaksiyani amalga oshirish uchun neytronlar
ta’sirida bo‘linadigan har qanday yadrodan ham foydalanib
bo‘lmaydi. Bir qator sabablarga ko‘ra, tabiatda uchraydigan
yadrolardan faqat uranning massa soni 235 bo‘lgan (
235
92
U
) izo-
topining yadrosigina zanjir reaksiyani amalga oshirishga yaroqlidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 8 7
Òabiiy uran asosan
238
92
U
izotopidan iborat.
235
92
U
izotopi esa
ko‘proq tarqalgan
238
92
U
izotopining
1/140
ulushini tashkil qiladi.
235
92
U
yadrolari tez neytronlar ta’sirida ham, sekin (issiqlik tezligida
harakatlanuvchi) neytronlar ta’sirida ham parchalanishi mumkin.
238
92
U
yadrolari esa faqat 1 MeV dan ortiq energiyali tez neytronlar
ta’siridagina parchalanadi. Bo‘linishda paydo bo‘ladigan neyt-
ronlarning taxminan 60 foizi shunday energiyaga ega bo‘ladi. Biroq
taxminan 5 ta neytrondan bittasigina
238
92
U
ni parchalaydi. Boshqa
neytronlar parchalashga ulgurmasdan bu izotop tomonidan yutib
olinadi. Shu tufayli sof
238
92
U
izotopdan foydalaniladigan holda
zanjir reaksiya bo‘lishi mumkin emas.
Zanjir reaksiya davom etishi uchun har bir neytron, albatta,
yadroni parchalashi shart emas. Zanjir reaksiya davom etishi uchun
uranning muayyan massasida ajralib chiqayotgan neytronlarning
o‘rtacha soni vaqt o‘tishi bilan kamaymasligi kerak.
Agar
neytronlarning ko‘payish koeffitsiyenti birdan katta yoki
birga teng bo‘lsa, bu shart bajariladi. Neytronlarning ko‘payish
koeffitsiyenti deb, biror „avlod“ dagi neytronlar sonining undan
avvalgi „avlod“dagi neytronlar soniga nisbatiga aytiladi:
1
i
i
N
N
K
(37.6)
118- rasm.
118- rasm.
118- rasm.
118- rasm.
118- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 8 8
bu yerda
N
i
—
i- „avlod“dagi, N
i–1
— (
i–1)-„avlod“dagi neytronlar
soni. Agar birinchi „avlod“dagi neytronlar soni
N bo‘lsa, i—
„avlod“dagi ularning soni
N
i
=N
1
K
i–1
ga teng bo‘ladi. Agar
K = 1
bo‘lsa, zanjir reaksiya statsionar rejimda davom etadi. Agar
K > 1
bo‘lsa, u holda vaqt o‘tishi bilan neytronlar soni ortadi.
K < 1
bo‘lganda vaqt o‘tishi bilan neytronlar soni kamayadi va zanjir
reaksiya bo‘lmaydi.
Ko‘payish koeffitsiyentining kattaligi quyidagi 4 ta omil bilan
belgilanadi:
1.
235
92
U
yadrolarining sust neytronlarni yutib, so‘ngra bo‘linishi
va
238
92
U
hamda
235
92
U
yadrolarining tez neytronlarni yutib, so‘ngra
bo‘linishi bilan.
2.
238
92
U
va
235
92
U
yadrolarining bo‘linmasdan neytronlar yutishi
bilan.
3. Bo‘linish mahsulotlari, sekinlatgich (u to‘g‘risida keyinroq
gapiriladi) va qurilmaning konstruktiv elementlari tomonidan
neytronlarning yutilishi bilan.
4. Bo‘linayotgan moddadan tashqariga neytronlar uchib
chiqishi bilan.
Faqat birinchi jarayondagina
235
92
U
ning bo‘linishi hisobiga
neytronlar soni ko‘payadi. Qolgan barcha jarayonlar neytronlarning
kamayishiga olib keladi. Sof
238
92
U
izotopida zanjir reaksiya bo‘lishi
mumkin emas, chunki bu holda
K<1 bo‘ladi (yadroning
bo‘linmasdan yutgan neytronlari soni ularning bo‘linishi hisobiga
yangidan hosil bo‘layotgan neytronlar sonidan katta).
Zvanjir reaksiya statsionar davom etishi uchun neytronlarning
ko‘payish koeffitsiyenti birga teng bo‘lishi kerak. Bu tenglikni juda
yuqori aniqlik bilan saqlash zarur.
K = 1,01 bo‘lgandayoq deyarli
oniy ravishda portlash ro‘y beradi.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[1] — 489—91- betlar,
[4] — 539—42- betlar,
[2] — 256—60- betlar,
[5] — 488—91- betlar,
[3] — 233—34- betlar,
[6] — 300—04- betlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 8 9
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Og‘ir yadrolarning bo‘linishi deb nimaga aytiladi?
2. Yadrolarning bo‘linish jarayonining mazmuni nimadan iborat?
3. Yadrolarning bo‘linishida ajrab chiqqan energiyani hisoblash formu-
lasini ko‘rsating.
4. Og‘ir yadrolarning bo‘linish xossalarini aytib bering.
5. Bo‘linish mexanizmini tushuntiring.
6. Bo‘linish asimmetriyasi nima?
7. Zanjir reaksiyalari qaysi shart bajarilganda statsionar rejimda davom
etadi?
8. Nima sababdan
238
92
U
izotopida zanjir yadro reaksiyasi bo‘lmasligini
tushuntiring.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 9 0
www.ziyouz.com kutubxonasi
Document Outline
Do'stlaringiz bilan baham: | 
