No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

A
A
A
A
Z
Z
Z
Z


(36.5)
reaksiyani kuzatayotgan bo‘lsak, yuqoridagi qonunni
Z
1
+
Z
2
=
=
Z
3
+
Z
4
deb yozishimiz mumkin. Bu qonunni bunday deb ham
aytish mumkin: yadro reaksiyasi to‘liq yoyib yozilganda, reak-
siyagacha bo‘lgan yadro va zarralarning pastki indekslari yig‘indisi
reaksiyadan so‘ng hosil bo‘lgan yadro va zarralarning pastki
indekslari yig‘indisiga teng bo‘ladi. Ushbu qonun reaksiya davomida
qanday element yadrosi hosil bo‘lganligini aniqlashga yordam beradi.
2. Nuklonlar sonining saqlanish qonuni
2. Nuklonlar sonining saqlanish qonuni
2. Nuklonlar sonining saqlanish qonuni
2. Nuklonlar sonining saqlanish qonuni
2. Nuklonlar sonining saqlanish qonuni. Uni quyidagicha
ta’riflash mumkin: reaksiyaga kirayotgan yadro va zarralarning
umumiy nuklonlar soni undan so‘ng hosil bo‘layotgan yadro va
zarralarning umumiy nuklonlari soniga tengdir. (36.5) reaksiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7 9
uchun ushbu qonun 
A
1
+A
2
=A
3
+A
4
shaklida yoziladi, ya’ni
reaksiyagacha bo‘lgan yadro va zarralarning yuqori indekslari
yig‘indisi reaksiyadan keyingi yadro va zarralarning yuqori indekslari
yig‘indisiga teng bo‘ladi. Bu qonun oxirgi hosil bo‘lgan yadroning
massa sonini aniqlashga yordam beradi.
3. Energiyaning saqlanish qonuni.
3. Energiyaning saqlanish qonuni.
3. Energiyaning saqlanish qonuni.
3. Energiyaning saqlanish qonuni.
3. Energiyaning saqlanish qonuni. Reaksiyaga kirishayotgan
yadro va zarralarning to‘la energiyasi reaksiyadan so‘ng hosil
bo‘layotgan yadro va zarralarning to‘la energiyasiga teng bo‘ladi,
deb ushbu qonun ta’riflanadi.
(36.2) reaksiya uchun yadro va zarralarning to‘la energiyalarini
E
A
–T
A
+m
A
c
2
, E
a
=T
a
+m
a
c
2,
E
B
=T
B
+m
B
c
2
,
E
b
=T
b
+m
b
c
2
deb yozish mumkin. U holda (36.2) reaksiya uchun energiyaning
saqlanish qonuni
E
A
+E
a
=E
B
+E
b
,
T
a
+m
a
c
2
+T
A
+m
A
c
2
=T
B
+m
B
c
2
+T
b
+m
b
c
2
(36.6)
ko‘rinishda yoziladi, bu yerda
Ò
a
, Ò
A
— reaksiyaga kirgunga qadar
bo‘lgan zarra va yadroning; 
Ò
b 
, Ò
B
— reaksiyadan so‘ng hosil
bo‘lgan zarra va yadrolarning kinetik energiyalari. (36.6) ifodani
quyidagicha yozamiz:
(
m
a
c
2
+
m
A
c
2
)–(
m
b
c
2
+
m
B
c
2
)=(
T
b
+T
B
)–(
T
a
+T
A
).
Agar bu yerda
E
01
=
m
a
c
2
+ m
A
c
2
, E
02
= m
b
c
2
+ m
B
c
2
,
T
1
=T
a
+T
A, 
T
2
=T
b
+T
B
deb belgilash kiritilsa, yuqoridagi ifoda
E
01
–
E
02
=
T
2
–
T
1
shaklga keladi. Umumiy holda 
E
01
≠
E
02 
bo‘lganligi uchun 
E
01
–
E
02
ni 
reaksiya energiyasi
reaksiya energiyasi
reaksiya energiyasi
reaksiya energiyasi
reaksiya energiyasi deb ataladi va u Q harfi bilan belgilanadi:
Q=E
01
–
E
02
=
T
2
–
T
1
. (36.7)
Unda
Q= [(m
a
+m
A
)–(
m
b
+m
B
)]
c
2
=(
T
b
+T
B
)–(
T
a
+T
A
)
deb yozish mumkin. Demak, yadro reaksiyasining enregiyasini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 8 0
Q= [(m
a
+m
A
)–(
m
b
+m
B
)]
c
2
=
=[(
m
a
+m
A
)–(
m
b
+m
B
)] 931,5 (MeV) (36.8)
shaklda yozish mumkin ekan.
Agar 
Q > 0, ya’ni reaksiyaga qadar bo‘lgan zarra va yadroning
tinchlikdagi massalari yig‘indisi, undan so‘ng hosil bo‘lgan zarra
va yadroning tinchlikdagi massalari yig‘indisidan katta bo‘lsa,
reaksiya vaqtida zarra va yadrolarning tinchlikdagi energiyalari
kamayishi hisobiga qandaydir miqdorda energiya ajralib chiqadi va
bu energiya reaksiyadan so‘ng hosil bo‘lgan zarra va yadro kinetik
energiyasining ortishiga olib keladi. 
Q > 0 reaksiyalarni ekzotermik
ekzotermik
ekzotermik
ekzotermik
ekzotermik
yadro reaksiyalari
yadro reaksiyalari
yadro reaksiyalari
yadro reaksiyalari
yadro reaksiyalari deyiladi. Ekzotermik yadro reaksiyalari snaryad
zarraning istalgan qiymatidagi kinetik energiyalarida sodir bo‘ladi.
Agar reaksiyaga qadar bo‘lgan zarra va yadroning tinchlikdagi
massalari yig‘indisi, undan so‘ng hosil bo‘lgan zarra va yadroning
tinchlikdagi massalari yig‘indisidan kichik, ya’ni
Q < 0 bo‘lsa,
zarra va yadrolar kinetik energiyalarining kamayishi hisobiga hosil
bo‘lgan zarra va yadroning tinchlikdagi energiyalarining ortishi ro‘y
beradi va ushbu reaksiya vaqtida qandaydir miqdordagi energiya
yutiladi. Reaksiya energiyasi manfiy bo‘lgan reaksiyalarga
endotermik yadro reaksiyalari
endotermik yadro reaksiyalari
endotermik yadro reaksiyalari
endotermik yadro reaksiyalari
endotermik yadro reaksiyalari deyiladi. Bu reaksiya snaryad
zarraning kinetik energiyasi yetarli darajada katta bo‘lganda sodir
bo‘ladi.
Agar 
Q = 0 bo‘lsa, snaryad zarra nishon yadroda elastik so-
chiladi. Bunda zarralarning to‘la, kinetik, tinchlikdagi energiyalari,
shuningdek massalari ham saqlanadi. Bunday reaksiyalarga 
elastik
elastik
elastik
elastik
elastik
sochilish reaksiyalari
sochilish reaksiyalari
sochilish reaksiyalari
sochilish reaksiyalari
sochilish reaksiyalari deyiladi.
Istalgan yadro reaksiyalari snaryad zarraning qandaydir
energiyasidan boshlab ro‘y bera boshlaydi. Yadro reaksiyalari ro‘y
berishi uchun kerak bo‘ladigan snaryad zarraning minimal
energiyasi 
yadro reaksiyasining bo‘sag‘asi
yadro reaksiyasining bo‘sag‘asi
yadro reaksiyasining bo‘sag‘asi
yadro reaksiyasining bo‘sag‘asi
yadro reaksiyasining bo‘sag‘asi deyiladi va u quyidagi
formuladan topiladi:
.