No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

E
Ф
=
E
Ф
hosil bo‘ladi.
Chizmadan 
0
1
Ф
BC
BC
=
=
Ф
BA
BA
ekanligi ko‘rinib turibdi. Keyingi
ikki tenglikni solishtirib, quyidagini hosil qilamiz:
0
1
E
BC
E
BA

Òo‘g‘ri burchakli 
CBA
1
uchburchakdan 
1
cos
BC
BA


deb
yozish mumkin, u holda yuqoridagi tenglik
0
cos
E
E


yoki 
E = E
0
cos
α
(2.11)
ko‘rinishga keladi. Bu bog‘lanish yoritilganlikning 2- qonunini
ifodalaydi. 
Yorituvchi sirtga yorug‘lik kuchi burchak ostida tushsa,
sirtning yoritilganligi nurning tushish burchagi kosinusiga to‘g‘ri
proporsionaldir.
Yoritilganlikning ikkala qonunini birlashtirib, quyidagicha
yozish mumkin:
2
cos
I
r
E


(2.12)
Nuqtaviy yorug‘lik manbayining biror sirtda hosil qilgan
yoritilganligi manbaning yorug‘lik kuchiga va nurlarning tushish
burchagi kosinusiga to‘g‘ri proporsional va manbadan sirtgacha
bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir.
Sirtlarning yoritilganligini tenglashtirish yo‘li bilan ikki
manbaning yorug‘lik kuchi taqqoslanadi. Shu maqsadda ishla-
tiladigan asboblar 
fotometrlar
fotometrlar
fotometrlar
fotometrlar
fotometrlar deb ataladi. Eng sodda fotometr-
Yuzani biror
ααααα
burchakka og‘-
diramiz, unda sirt 
A
1
B vaziyatni
oladi va kamroq 
Ô yorug‘lik oqimi
tushadi, chunki nurlarning bir
qismi sirtga tushmay o‘tib ketadi.
Bu holda sirt yuzi o‘zgarma-
ganligi sababli sirtning yoritilganligi
kamayadi va 
E = Ô/S ga teng bo‘lib
qoladi. Bu hosil bo‘lgan tenglik-
A
A
1
Ô
0
8- rasm.
8- rasm.
8- rasm.
8- rasm.
8- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 6
BC va AC yoqlari bir xil yoritilishiga erishiladi va shundan so‘ng
quyidagi mulohazalarga muvofiq manbaning yorug‘lik kuchi
hisoblanadi: yorug‘lik kuchi 
I
1
va 
I
2
bo‘lgan 
S
1
va 
S
2
manbalar
prizmadan 
r
1
va 
r
2
masofada turib
1
2
1
2
2
1
cos
ва
cos
2
I
I
r
r
E
E




yoritilganlik hosil qiladi. Fotometrni 
E
1 
= 
E
2
bo‘ladigan qilib
joylashtirganimiz uchun quyidagini yoza olamiz:
2
1
1
2
2
2
.
r
I
I
r

(2.13)
(2.13) ifoda bir manbaning yorug‘lik kuchi ma’lum bo‘lganda
ikkinchi manbaning yorug‘lik kuchini topishga imkon beradi.
Yoritilganlikni o‘lchash uchun esa alohida asboblar—luks-
metrlar ishlatiladi. Fotograflar suratga olishda foydalanadigan
fotoeksponometr asbobining ishlashi ham yoritilganlikni o‘lchashga
asoslangan.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[5] — 356—58- betlar,
[7] — 605—10- betlar,
[8] — 420—23- betlar.
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Yorug‘lik nimadan iborat?
2. Fotometrik kattaliklarga ta’rif bering va ularning o‘lchov birliklarini
ayting.
3. Yoritilganlikning I va II qonunini ta’riflang.
4. Fotometrning tuzilishi va ishlash prinsipini tushuntiring.
9- rasm.
9- rasm.
9- rasm.
9- rasm.
9- rasm.
S
1
A
B
S
2
r
2
r
1
C
lardan birining ishlash prinsipi bilan
tanishib chiqamiz (9- rasm). Uchbur-
chakli 
ABC prizmaning oq rangga
bo‘yalgan 
AC va AC yoqlariga S
1
va 
S
2
manbalardan yorug‘lik tushadi. Yori-
tilganlik 
C tomondan ko‘z bilan kuza-
tiladi. Fotometrni manbalar orasida u
yoki bu tomonga siljitib, prizmaning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 7
5. Luksmetrlar yordamida qanday fotometrik kattalik o‘lchanadi?
6. Fotoeksponometrdan foydalanib, suratga olinayotgan predmetning
yoritilganligi qanday o‘lchanadi?
3- ma’ruza
3- ma’ruza
3- ma’ruza
3- ma’ruza
3- ma’ruza
Yorug‘likning qaytish qonuni. Yassi ko‘zgular
Yorug‘likning qaytish qonuni. Yassi ko‘zgular
Yorug‘likning qaytish qonuni. Yassi ko‘zgular
Yorug‘likning qaytish qonuni. Yassi ko‘zgular
Yorug‘likning qaytish qonuni. Yassi ko‘zgular
Òajriba va nazariyaning ko‘rsatishicha, yorug‘lik nuri shaffof
muhitlarda yorug‘likning tezligidan kichik bo‘lgan tezliklar bilan
tarqalar ekan. Òurli shaffof muhitlarda yorug‘likning tarqalish tezligi
turlicha bo‘ladi. Barcha nuqtalarda yorug‘likning tarqalish tezligi
bir xil bo‘lgan muhit 
bir jinsli muhit
bir jinsli muhit
bir jinsli muhit
bir jinsli muhit
bir jinsli muhit deb ataladi. Yorug‘lik bir
jinsli muhitda to‘g‘ri chiziqli tarqaladi. Ikki xil muhit chegarasida
nur o‘zining yo‘nalishini o‘zgartirib, bir qismi birinchi muhitga
qaytadi. Bu hodisa
yorug‘likning qaytishi
yorug‘likning qaytishi
yorug‘likning qaytishi
yorug‘likning qaytishi
yorug‘likning qaytishi deb ataladi. Yorug‘likning
qolgan qismi esa ikkinchi muhitga o‘tib, uning ichida tarqalishini
davom ettiradi.
Ikki muhit orasidagi chegaraning xossalari qanday bo‘lishiga
qarab, qaytishning xarakteri turlicha bo‘lishi mumkin. Agar chegara
notekisliklarining o‘lchami yorug‘lik to‘lqinining uzunligidan kichik
bo‘lsa, bunday sirt 
ko‘zgusimon sirt
ko‘zgusimon sirt
ko‘zgusimon sirt
ko‘zgusimon sirt
ko‘zgusimon sirt deb ataladi. Ana shunday
sirt (masalan, silliq shisha sirti, yaxshilab jilolangan metall sirti,
simob tomchisining sirti va boshqalar)ga ingichka parallel yorug‘lik
dastasi tushsa, yorug‘lik nurlari sirtdan qaytgandan keyin ham
parallel nurlar dastasi ko‘rinishida qoladi. Yorug‘likning bunday
qaytishi 
tekis qaytish
tekis qaytish
tekis qaytish
tekis qaytish
tekis qaytish deyiladi (10- rasm).
Agar sirtdagi notekisliklarning o‘lchami yorug‘lik to‘lqini
uzunligidan katta bo‘lsa, ingichka shu’la chegarada sochiladi.
Yorug‘lik nurlari qaytgandan keyin turli yo‘nalishlarda tarqaladi.
Bunday qaytish 
tarqoq qaytish 
tarqoq qaytish 
tarqoq qaytish 
tarqoq qaytish 
tarqoq qaytish yoki diffuz qaytish 
diffuz qaytish 
diffuz qaytish 
diffuz qaytish 
diffuz qaytish deb ataladi
(11- rasm).
10- rasm.
10- rasm.
10- rasm.
10- rasm.
10- rasm.
11- rasm.
11- rasm.
11- rasm.
11- rasm.
11- rasm.
2 — Fizika, 3- qism
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 8
yorug‘likning 
tushish burchagi
tushish burchagi
tushish burchagi
tushish burchagi
tushish burchagi deyiladi. Qaytgan B nur bilan
perpendikular orasidagi 
γ
burchak yorug‘likning 
qaytish burchagi
qaytish burchagi
qaytish burchagi
qaytish burchagi
qaytish burchagi
deyiladi (12- rasm).
Singan nur bilan perpendikular orasidagi 
β
burchak 
sinish
sinish
sinish
sinish
sinish
burchagi
burchagi
burchagi
burchagi
burchagi deyiladi. Ayrim hollarda tushgan nurning hammasi shu
muhitda qaytishi mumkin, unda ikkinchi muhitga hech qanday
yorug‘lik o‘tmaydi. Yorug‘likning qaytishi quyidagi qonunga asosan
sodir bo‘ladi:
1. Òushuvchi 
A nur va ikki muhit chegarasida nurning tushish
nuqtasiga o‘tkazilgan perpendikular qaysi tekislikda yotsa, qaytgan
nur 
B ham shu tekislikda yotadi.
2. Qaytish burchagi tushish burchagiga teng:
α
= 
γ
.
Yorug‘likni yaxshi qaytaruvchi ideal silliq sirtga 
ko‘zgu
ko‘zgu
ko‘zgu
ko‘zgu
ko‘zgu deyiladi.
Agar ko‘zgu sirti yassi bo‘lsa, unga 
yassi ko‘zgu
yassi ko‘zgu
yassi ko‘zgu
yassi ko‘zgu
yassi ko‘zgu deyiladi. Parallel
nurlar dastasi yassi ko‘zgudan qaytgandan keyin yana parallelligicha
qolib, o‘z tarqalish yo‘nalishini o‘zgartiradi.
Yorug‘likning qaytish qonuniga binoan ko‘zguda tasvir qanday
hosil bo‘lishini qarab chiqaylik. Har qanday nuqtaning tasvirini
eng kamida ikkita nur yordamida hosil qilish mumkin. Agar tasvir
ko‘zgudan qaytgan nurlarning kesishishidan hosil bo‘lsa, unga
haqiqiy tasvir 
haqiqiy tasvir 
haqiqiy tasvir 
haqiqiy tasvir 
haqiqiy tasvir deyilib, nurlarning davomi kesishishidan hosil
bo‘lgan tasvirga 
mavhum tasvir
mavhum tasvir
mavhum tasvir
mavhum tasvir
mavhum tasvir deyiladi.
Faraz qilaylik, 
A nuqta yassi ko‘zgu yaqiniga joylashgan bo‘lsin
(13- rasm). Bu nuqtaning tasvirini yasash uchun 
AC va AC
1
nurlarini olamiz. Bu nurlar ko‘zgu sirtidan qaytib, 
CC
′ 
va 
C
1
C
′
1
nurlarni hosil qiladi. Ko‘zgudan qaytgan bu nurlar davomining
kesishidan hosil bo‘lgan 
A
′
nuqta 
A nuqtaning mavhum tasviridan
iborat bo‘ladi. 13- rasmdagi chizmadan 
ABC va A
′
BC uch-
burchaklarning o‘zaro teng bo‘lganligi uchun 
AB = A
′
B ekanligi
kelib chiqadi. Bundan ko‘rinadiki, nuqta yassi ko‘zgudan qancha
masofada bo‘lsa, uning mavhum tasviri ham ko‘zguning orqa
tomonida shuncha masofa hosil bo‘lib, u ko‘zguga nisbatan
simmetrik joylashgan bo‘ladi.
O‘zi yorug‘lik tarqatmaydigan buyum-
larni ulardan yorug‘likning xuddi shu
tarqoq qaytishi tufayligina ko‘ramiz. Òusha-
yotgan 
A nur bilan ikki shaffof muhit
orasidagi chegara — 
MM
1
sirtning nur
tushayotgan nuqtasiga o‘tkazilgan per-
pendikular (normal) orasidagi 
α
burchak
12- rasm.
12- rasm.
12- rasm.
12- rasm.
12- rasm.
M
M
1
B
A
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 9
to‘g‘ri, buyumga teng va ko‘zgu tekisligiga simmetrik bo‘ladi.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[2] — 120—22- betlar,
[3] — 100—03- betlar,
[5] — 344—47- betlar,
[7] — 613—17- betlar.
[8] — 393—94- betlar,
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1.Yorug‘likning tekis va diffuz qaytishini tushuntiring.
2. Yorug‘likning qaytish qonunini ta’riflab bering.
3. Ko‘zgu deb nimaga aytiladi?
4. Ko‘zguda qachon haqiqiy tasvir hosil bo‘ladi?
5. Ko‘zguda qachon mavhum tasvir hosil bo‘ladi?
6. Yassi ko‘zguda qanday tasvir yuzaga keladi?
4- ma’ruza
4- ma’ruza
4- ma’ruza
4- ma’ruza
4- ma’ruza
Sferik ko‘zgular.
Sferik ko‘zgular.
Sferik ko‘zgular.
Sferik ko‘zgular.
Sferik ko‘zgular.
Sferik ko‘zgularda tasvir yasash.
Sferik ko‘zgularda tasvir yasash.
Sferik ko‘zgularda tasvir yasash.
Sferik ko‘zgularda tasvir yasash.
Sferik ko‘zgularda tasvir yasash.
Sferik ko‘zgu formulasi.
Sferik ko‘zgu formulasi.
Sferik ko‘zgu formulasi.
Sferik ko‘zgu formulasi.
Sferik ko‘zgu formulasi.
Sferik ko‘zguning kattalashtirishi
Sferik ko‘zguning kattalashtirishi
Sferik ko‘zguning kattalashtirishi
Sferik ko‘zguning kattalashtirishi
Sferik ko‘zguning kattalashtirishi
Sferik ko‘zgular deb, sirti silliqlangan shar segmentidan iborat
bo‘lgan ko‘zgularga aytiladi. Yorug‘lik nurining sferik sirtning ichki
13- rasm.
13- rasm.
13- rasm.
13- rasm.
13- rasm.
A
B
A
′
C
′
C
C
1
S
Buyumning yassi ko‘zgudagi
tasvirini nuqtalar to‘plami sifatida
yasash mumkin. Buning uchun
buyumning har bir nuqtasining
ko‘zguga simmetrik bo‘lgan tasvir
nuqtalarini topish kerak.
Buyumning yassi ko‘zgudagi
tasviri hamma vaqt mavhum,
S
C
S
1
R
P
M
14- rasm.
14- rasm.
14- rasm.
14- rasm.
14- rasm.
va tashqi sirtidan qaytishiga qarab sferik
ko‘zgular, mos ravishda, botiq va qa-
variq ko‘zgularga bo‘linadi. 14- rasmda
botiq sferik ko‘zgu tasvirlangan. Shar
sirtining 
C markazi ko‘zguning optik
optik
optik
optik
optik
markazi
markazi
markazi
markazi
markazi, shar segmentining O uchi
esa ko‘zguning 
qutbi
qutbi
qutbi
qutbi
qutbi deyiladi.
Ko‘zguning 
C optik markazidan
o‘tadigan har qanday nur ko‘zguning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2 0
optik o‘qi
optik o‘qi
optik o‘qi
optik o‘qi
optik o‘qi, sfera markazi Cdan va ko‘zgu qutbi O dan o‘tadigan
CO optik o‘q ko‘zguning bosh optik o‘qi
bosh optik o‘qi
bosh optik o‘qi
bosh optik o‘qi
bosh optik o‘qi deyiladi. Faqat bosh
optik o‘q yaqinida va optik o‘qqa kichik burchak ostida kelayotgan
nurlar 
markaziy nurlar 
markaziy nurlar 
markaziy nurlar 
markaziy nurlar 
markaziy nurlar yoki paraksial nurlar
paraksial nurlar
paraksial nurlar
paraksial nurlar
paraksial nurlar deb ataladi.
Yorug‘lik chiqaruvchi 
S nuqtadan ko‘zgugacha bo‘lgan OS=d,
shu nuqta tasviri 
S
′ 
dan ko‘zgugacha bo‘lgan 
OS
′ 
= 
f oraliq va
sferik ko‘zgu radiusi 
OC = R orasidagi bog‘lanishni topaylik.
Ravshanki, 
α
— tushish burchagi bo‘ladi, chunki bu burchak
tushayotgan nur va shar sirtiga perpendikular bo‘lgan 
MC =R
radius orasida hosil bo‘ladi, 
α
′ 
— qaytish burchagi. Uchburchakning
tashqi burchagi to‘g‘risidagi teoremaga muvofiq 
SMC uchburchak
uchun quyidagini yozish mumkin:
γ = α + ϕ.
Xuddi shuningdek, 
S
′
MC uchburchak uchun 
ϕ ′ 
= 
α ′ + γ
bo‘ladi 
α
= 
α ′
ekanligini nazarga olib, quyidagi tenglikni hosil
qilamiz:
2
γ 
= 
ϕ + ϕ ′ . 
(4.1)
Paraksial nurlar bilan ish ko‘rilayotgani uchun bu burchak-
larning hammasi juda kichik bo‘ladi va ular uchun quyidagi taqribiy
tengliklarni yozish mumkin:
tg
tg =
,