Nokis kanshilik instituti

1. Menejmenttiń mazmunı jáne onı kárxananı basqarıwındaǵı ornı.

Menejment salasınıń mazmunın ekonomikanı basqarıwdıń, basqarıw sistemaları jáne onı dúziwdiń shólkemlestirilgen formaları, xojalıq mexanizmi hám basqarıw usılları, basqarıw texnika hám texnologiyasınıń teoriyalıq hám metodologik tiykarların úyreniw quraydı. Menejment basqarıw iskerliginiń ulıwma nizamlıqları hám principlerı, basqarıw sistemasına tasir usılların qáliplestiredi, basqarıw apparatınıń anıq jaǵdaylar daǵı háreketleri hám ózin tutıw halların ulıwmalastıradı. İqtisodiyotni basqarıwdıń teoriyalıq hám ámeliy táreplerin úyrenedi. Basqarıw teoriyası basqarıw iskerliginiń qırların pútkil bir kompleks kórinisinde, teoriyalıq analiz hám logikalıq usıl tiykarında basqarıwdıń tiykarǵı nizamlıqları hám usılların ajıratıp úyrenedi.
Menejmenttiń ámeliy tárepleri tómendegi anıq wazıypalardı sheshiwge: ekonomikanı bazar munasábetlerine ótiwine, payda alıwǵa, islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw, xalıq social qorǵalıwın kúsheytiwge, kisiler mınawy dárejelerin ósiriw hám basqalarǵa qaratılǵan bolıp tabıladı.
Menejmenttiń bul ámeliy bólegi basqarıw principleriniń ózin emes, bálki olardı basqarıw ámeliyatında qóllaw qábileti, yaǵniy olardan arnawlı bir kórinislerinen anıq jaǵdayda paydalana alıw qábiletin úyrenedi. İqtisodiyotni basqarıw ámeliyatında nizamlıqlar, principler hám usıllardan paydalanıw úlgilerin islep shıǵarıw onıń basqarıw teoriyasınan ayırmashılıǵı bolıp tabıladı.
Menejmenttiń tiykarǵı waziypası jámiyet rawajlanıwınıń obiektiv nızamları talapların esapqa alǵan halda hám ekonomikanı basqarıw ámeliyatın ulıwmalastırıw tiykarında ekonomikanı nátiyjeli basqarıw ushın zárúr bir maqsetke jóneltirilgen háreketler principlerıni islep shıǵıwdan ibarat.

Menejer — joqarıda turǵan administraciya qálewin orınlawshı, aqsha ornına yollanuvchi xızmetker. Administraciya eriksiziy túrde islep shıǵarıw, proektlestiriw, ónimdi islep shıǵarıw, satıw, finans hám basqa izertlew sheńberindegi adamlar menen baylanısda boladı. Sol sebepli menejerden ol yamasa bul túrdegi ónim jaratıwda jáne onı realizatsiya qılıwda maman tayarlawdı talap etedi. Usınıń menen birge menejer mudamı ónim hám xızmet islep shıǵarıw, alıwshı, qarıydar, dáldalshı menen psixik baylanısda boladı. Sol sebepli menejer keń qamtılǵan professional páziyletlerge iye bolǵan maman qánige bolıp tabıladı. Professional tayarlıqtan tısqarı tómendegi sheńberde bilim, ilmiy tájriybe, uqıpı bolıwı kerek:
1. Psixologiyalıq, etika, estetika, etika sheńberinde.
2. Ekonomika, dinge sıyınıw, sotsiologiya, filosofiya, tariyx hám basqa shaxstıń dúńyaǵa kózqaras dárejesin qáliplestiriwshi pánler sheńberinde.
3. Menejer iskerligi texnologiyasın keń kólemde belgileytuǵın huqıq, islep shıǵarıw, xızmet etikasi hám basqa yo'nallish sheńberinde.
Ámeliyat sonı kórsetedi, málim basshılar sheberlik menen adamlardı ózine ergashtiradi, payda bolǵan qıyınshılıqlardı tabıs menen jeńedi, basqaları bolsa, bunday jaǵdaylarda jumısshılar isenimin qazanolmay áwmetsizlikka dus keledi. Ishontira almaslik, jumısshılar iskerligin motivlastırıw hám aqır-aqıbetde insanda menejer qálegen jumısın orınlawǵa tásir ete almaslik — bul baslıqta menejerge tán bolǵan páziyletler joqlıgınan dárek beredi
Eger baslıq gruppanı maman hám nátiyjeli jámáátke aylantıra almasa, ol jaǵdayda bunday menejer gruppanı qáliplestira alıw qábiletin tómenliginen dárek beredi.
Sonday etip, bazar ekonomikası menejerden tómendegilerdi
talap etedi:
— ózin basqara alıw qábileti;
— intellektual jeke qábiletler;
— anıq jeke maqsetler;
— turaqlı jeke ósiw;
— mashqalalardi sheshiw ilmiy tájriybesi;
— isbilermenlik hám baslamashılıq qábileti;
— átirapdagilarga tásir qılıw qábileti;
— zamanagóy basqarıw jantasıwın biliw;
— jumısshılardı oqıtıw qábileti;
— miynet jámáátin qáliplestiriw hám rawajlandırıw

Menejer dep, xozirgi zaman túsiniginde, bazar sharayatında, firmanıń iskerligi boyınsha anıq qararlar qabıllaw kepillikine iye bolǵan, turaqlı hámeldi iyelep turǵan baslıq yamasa basqarıwshı aytıladı. Menejer tárepinen qabıl etiletuǵın qararlar tıyanaqlı bolıwı kerek hám basqarıwdıń jańa usılları, yaǵnıy kompyuter texnikası járdeminde kóp variantlı esap -kitaplar tiykarında islep shıǵilıwı kerek.
«Menejer» túsinigi keń mániske iye bolıp, tómendegilerge tiyisli bolıp tabıladı:
- bólekgi bólim hám gruppalardıń orınlawı kerek bolǵan anıq jumıs túrleriniń shólkemlestiriwshisine;
- kárxananıń basshısına hám sol kárxananıń bólim, bólim yamasa gruppalardıń basshılarına ;
- házirgi zaman usılları tiykarında islerdi quraytuǵın qálegen dárejedegi basqarmanıń admınıstratoriga (administratorına );
- buysunadiganlarga salıstırǵanda ámeldegi bolǵan barlıq basshılarǵa ;
Bazarda ámeldegi bolǵan táwekelshilik hám uǵımsızlıq jaǵday menejerden qabıl etiletuǵın qararlarda ózbetinshe háreket hám juwapkerlikti talap etedi.
Hár bir menejerge joqarı dárejeli tómendegi talaplar qóyıladı :
- kárxananıń basqarıw sheńberinde ulıwma bilimlerge ıyelew;

- firmanıń iskerligi tiyisli bolǵan tarmaqta islep shıǵarıw

texnologiyası máselelerin yecha biliw;
- isbilermenlik, bazar jaǵdayın tushuna biliw hám analiz ete alıw, baslamashılıq hám firma resurslarini qo'prok payda keltiretuǵın táreplerge jóneltira alıw ;
- tiykarlanǵan qararlar qabıllaw ;
- tómen tekshe degi basshılar hám hodimlar menen bekkem isleyatodi
alıw ;
- tiykarǵı bazardıń ekonomikalıq jaǵdayın analiz ete biliw;
- raxip firmalardıń iskerligi hám hatti-háreketlerin analiz ete biliw.
Lekin, qálegen dárejedegi menejerge qoyılatuǵın tiykarǵı talap - adamlardı basqara aldılarr. Buǵan tómendegiler kiredi:
- qol astında islep atirǵanlardı jaqsı bila alıw kerek, olardı anıq
berilgen wazıypanı atqara alıw qábileti hám sharayatı bar ekenin biliw;
- shólkemdi hám jumısshılardı birlestiretuǵın sharayattı biliw hám
olardıń máplerin qorǵaw ete biliw;
- firma iskerliginiń tuwrılıǵın hám hodimlarning birdamliligini támiyinlew.
Menejer islep atirǵan firmanıń kapitalına mal-múlklilikten erkin, sonday eken, ol firmanıń aksiyasına ıyelewi yamasa iye bolmawi múmkin.
Menejer, jaqsı qánige retinde, arnawlı uqıp hám ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek. Túpkiliklilerinen biri bul kárxana hám ashıqlıq. Mısalı, ushırasıw qábileti sebepli sawda menejeri qarıydarlardı ónim satıp alıwǵa ishontirib, itibarın tarta aladı. " Isbilermenlik venasi" dep atalǵan adam bar ekenliginde, ol bahsli túrde ózara kelisiwler aparıwı, óz argumentlari ushın tartısıwı hám maqsetlerine jetiwi múmkin. Tabıslı menejerler mudamı adamlar menen ulıwma til tabıwadılar hám hátte sáwbetleslerdiń qásiyetlerin inabatqa alǵan halda, psixologdıń juwmaqlarına iye bolıp, olardıń mútajliklerin túsinediler, adamdı qandayda bir háreketti xoshametlew ushın " tuwrı gilt" ni demde tabadılar.