Nokis kanshilik instituti

3. Bazar ekonomikası sharayatında kárxananı basqarıw sistemaların jetilistiriw.

Bazar ekonomikasına ótiw sharayatında, erkin báseki hám xalıqtıń turmıs párawanlıǵın támiyinlewde, zamanagóy kárxanalarda basqarıw nátiyjeli ta'shkil qılıwda basshılıq iskerligi zárúrli áhmiyetke iye boladı. Mámleketimizdiń bazar ekonomikasına ótiwi bárinen burın ekonomikalıq jáne social rawajlanıwdı támiyinlewdi talap etedi. Bul wazıypalardı sheshiw ushın jurtımız óziniń bay tábiy resurslarınan, mineral dáreklerinen hám de pán-texnika hám insan resurslarınan nátiyjeli paydalanıwı zárúr. Sebebi jámiettiiń eń joqarı baylıǵı bolǵan xalıq qúdiretli potencialdı ózinde jıynaǵan. Bul potencialdı júzege shıǵarıw jámiyetimizdi rawajlandırıw hám taraqqiy ettiriwdiń júdá kúshli faktorı bolıp xızmet etedi. Bazar ekonomikasına ótiw sharayatında kárxanalarda menejer miynetin shólkemlestiriw hám sol arqalı basqarıw sistemasın jetilistiriw jolların úyreniw. Kárxanalardı basqarıwda hám básekige shıdamlılıǵın támiyinlewde menejerler iskerligin jetilistiriw hám kelesheklerin kórip shıǵıwdan ibarat. Bazar ekonomikasına ótiw sharayatında kárxanalarda menejer miynetin shólkemlestiriw hám sol arqalı basqarıw sistemasın jetilistiriw jolların úyreniw. Kárxanalardı basqarıwda hám básekige shıdamlılıǵın támiyinlewde menejerler iskerligin jetilistiriw hám kelesheklerin kórip shıǵıwdan ibarat. Kárxanalar iskerliginde menejer miynetin shólkemlestiriw hám basqarıw sistemasın rawajlandırıw máselelerino'rganishda Ibragimov Xusan Nasirovich‖ jeke kárxanasınıń maǵlıwmatlarınan paydalanildi hám aralıq jumıstıń ob'ekti retinde úyrenildi. Basqarıw - kóp mánisli túsinik. Ol ob'ektke bekkemligin saqlaw yamasa sistemanıń bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótkeriwde tásir etiw ushın kerek bolǵan orında qollanıladı. Sol sebepli ―boshqaruv‖ túsinigi basqarıwshı tásirge anıqlama beriw ushın qollanıladı. Basqarıw sistemasınıń túrlerin ajıratıp kórsetesh múmkin: mısalı - óndiristiń úzliksiz orınlawshıları bolǵan insanlar bólek mashinalar, mexanizmler, sistemalar, óndiristegi texnologak processler, anıqrog'i, islep shıǵarıw processlerindegi bólek elementlerdi basqaradi. Boshqaruvning bu sohasi ijtimoiy fanlar tomonidan fanning qator tabiiy va ilmiy sohalarini jalb etgan holda o'rganiladi. Ma'lumki, maqsad va vazifalaridan qatiy nazar, boshqaruvning turli xil tizimi, o'zida ikki tizimning birligini: boshqariladigan va boshqarayotganlarni ko'rsatadi. Boshqaruv menejmentning ob'ekti - bu ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari majmuasidir. Bunga texnik (texnika va texnologiya), iqtisodiy (rejalar, moliya, oddiy omillar) va ijtimoiy (mehnat qilAyotganlarni shólkemi hám olardıń jámáátke munasábetleri) elementler kiredi. Itibarǵa olish kerek, kórsetilgen elementler kompleksinde birinshi orında materiallıq párawanlıqtı jaratıwda islep shıǵarıw processinde, insanlar tárepinen paydalaniletuǵın miynet quralları hám dárekleriniń toplanıwı turadı. Menejment sistemasındaǵı insanlar - bul tekǵana onıń bir elementi, bálki islep shıǵarıwdı basqarıw sistemasınıń barlıq tiykarǵı baylanısları qosılıp ketetuǵın oray bolıp tabıladı. Menejment salasında insanlardıń miynet iskerligin eki túrge ajıratıw múmkin: islep shıǵarıw procesi tikkeley ámelge asırilatuǵın " miynet" jáne bul processlerdi tikkeley basqarıwǵa jóneltirilgen " iskerlik". Insanlar miynet iskerliginiń birinshi túri ob'ekt retinde, ekinshisi bolsa menejmenttiń sub'ekti retinde kórinetuǵın boladı. Sonnan juwmaq qılıw múmkin, menejment - bul eń dáslep insanlardı basqarıw bolıp, ular bolsa, óz gezeginde, islep shıǵarıw quralların basqaradilar. Menejmenttiń basqarıw hám basqarıwshı sistemaları ortasındaǵı munasábet insanlar ortasındaǵı munasábet retinde qaraladı. Lekin olardı basqarıw - bul tekǵana hodimlarni basqarıw, bálki olardıń óndiristegi óz-ara munasábetlerine tuwrınan - tuwrı maqsetli tásir etiw bolıp esaplanadı. Menejmenttiń sub'ekti - bul óndiristegi buwınlar - basqarıw qaǵıydaları hám minnetlemeleri bolıp berilgen túrli shólkemler, buwınlar, gruppalar muwapıqlıǵı bolıp tabıladı. Menejment sistemasındaǵı sub'ekt qoyılǵan maqsetke erisiwdi támiyinleytuǵın qararlardı islep shıǵıw hám ámelge asırıw menen baylanıslı. Ol ilimiy tiykarda islep shıǵarıwdı basqarıw funktsiyaların ózinde jámlegen arnawlı wazıypalar kompleksin, izertlewler joybarlıq, rejeli, shólkemlestirilgen, koordinatsion, iqgisodiy hám menejmenttiń qadaǵalaw máseleleri menen baylanıslı wazıypalardı tarqatıp alıwǵa qaratılǵan.

Bazar ekonomikası degende ekonomikalıq iskerlikte erkinlikke, xojalıq júrgiziwde aqılǵa saylıq principlerıge tiykarlanǵan demokratiyalıq ekonomika túsiniledi. Bazar ekonomikasına erkinlik tán bolıp, onı múlkshilik forması támiyinleydi. Bunady ekonomikada jeke menshik, jámáát múlki hám mámleket múlki ámeldegi bolıp, ol yamasa bul múlktiń jalǵız hákimligi bolmaydı. Barlıq múlk teń, olar shegaralanbaǵan halda rawajlanadı. Múlkshiliktiń tiykarın jeke menshik quraydı. Bazar ekonomikası qashanda, insanlar materiallıq hám ruwxıy mútajlikleri menen ajıralmas boglangandangina, fuqorolar mápleri social nızamlar menen qorǵawlangandagina, hár bir kisiniń siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq erkinshegi, dóretiwshiligi támiyinlengendagina ruyobga shıǵadı. Zero, bazar munasábetleri dóretiwshi, uqıplı, bilimli insanlardıń dóretiwshilik qábileti, isbilermenlik hám isbilermenligin júzege shıǵarıw asnosida xalıq materiallıq hám ruwxıy párawanlıǵın támiyinlewdiń birden-bir jolı bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası abzallıqları jáhán ekonomikası rawajlanıwınıń principlerıde ayqın kózge taslanadı. Mısalı, ekinshi jáhán urısında tolıq wayran bolǵan, asa úlken materiallıq hám ruwxıy jetken zıyanǵa dus kelgen Yaponiya bazar ekonomikasına ótiwi sebepli derlik bir áwlad turmısı dawamında ózin tiklabgina qalmay, eń joqarı rawajlanǵan mámleketlerden qatarından orın aldı. Qubla Kareya ótken sherek ásir dawamında asa taraqqiy etdi, “Aziya jolbarısi” degen at aldı.

Bazar ekonomikası ulıwma alǵanda qanday da mutloq jumbaq hám jańalıq emes, ol insaniyatqa mıń jıllar dawamında xızmet etip kelip atır. Ásirese, bazar ekonomikası Shıǵıs mámleketleri, atap aytqanda, Ózbekstanda áyyemginen málim.
Isbilermenlik strukturaların shólkemlestiriw túrleriniń reń-barangligi túrli hámel hám lawazımlardı iyelep turǵan shólkem aǵzaları ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń hár túrlı túrlerin ornatilish zárúrshiligin keltirip shıǵaradı. Shólkem ishki munasábetleri túrleri onıń shólkemlestirilgen quramı túri menen birdey bolıp tabıladı. Ol tómendegi variantlardı óz ishine aladı.
• sızıqlı munasábetler;
• funktsional munasábetler;
• basqarıw apparatı munasábetleri;
• shaxslararo rásmiy bolmaǵan munasábetler.