Nokis kanshilik instituti

2. Kárxanalardı basqarıwda basqarıw qararların islep shıǵıw stilistikasi.

Iri kárxanalardıń basshıları malum bir wazıypanı atqarsalar-de, bul olar tek bir jumıs menen gúmira degeni emes. Iri kárxanalarda basshılar jumısı anıq belgilenibgana qalmay, bálki basqarıw wazıypalarınıń kólemi bólistiriliwi de kerek. Basqarıw wazıypaları bólistiriwiniń bir túri ufqiy xarakteristikaǵa iye: bólek bólimlerge arnawlı bir basshılardı qoyıw (mısalı, kópshilik kárxanalarda joybarlaw bólimi, texnikalıq bólim, marketing xızmeti bólimi basshıları, bas mexanik ámeldegi). İshlab shıǵarıwdı jolǵa qoyıw ushın miynet ufqiy bólistirilgen kárxana, óz iskerliginde tabısqa jetiwi ushın ufqiy bólistirilgen basqarıw wazıypaları bir-birine muwapıqlastırılgan bolıwı kerek. Bazi basshılardıń waqıtı ózinden tómen basshılardıń jumısların muwapıqlastırıwǵa ketedi, usı waqıtta bul basshılar ózinden tómen basshılardıń miynetin muwapıqlastıradı. Miynettiń bunday tik bólistiriliwi basqarıw basqıshların ańlatadı. Basqarıwdıń neshe basqıshı bar ekenliginen qatiy názer, basshılar ananaviy túrde ush taypaǵa - tómen buwın, orta buwın, joqarı buwın basshılarına bólinedi. T. Parson pikiri boyınsha, tómen buwın basshıları (texnikalıq dáreje) tikkeley jumısshılar hám basqa isleytuǵınlarǵa basshılıq etedi hám tiykarınan islep shıǵarıw jámááti nátiyjeli islewin taminlash ushın zárúr kúndelik miynet procesin ámelge asıradılar (atqarılıp atırǵan wazıypalar tuwrı ekenligi haqqında informaciya menen taminlash ushın islep shıǵarıw wazıypalarınıń atqarılıwın qadaǵalaw etediler, olarǵa bolıp berilgen resurslar — shiyki zat hám úskenelerden tuwrı paydalanıw ushın juwapkerdirlar. Usta, gezekpe-gezek, bólim baslıǵı, úlken miyirbiyke, kafedra basqarıwshıı tómen buwın basshıları qatarına kiredi. Tómen buwın basshısınıń miyneti talay quramalı hám túrlituman. Oǵan tez-tez úzilisler, bir wazıypadan ekinshisine ótiw tán. Orta buwın basshıları (basqarıw basqıshına kóre tómen buwın basshılarınıń iskerligin uyqaslastıradı hám qadaǵalaw etedi). Keyingi dáwirlerde orta buwın basqarıwshıları sanı hám áhmiyeti arttı. Orta buwın basshılarınıń eń jaqtı kórinetuǵındalari - bólim basshıları (biznesde), dekan, region boyınsha sawda bólimi basqarıwshısı, shohobcha (tarmaq ) direktorı, tsex baslıǵı hám t.b. Armiyada leytenantdan baslap polkovnikkacha bolǵan oficerler óz bólimlerinde orta buwın basshıları bolıp tabıladı. Orta buwın basshılarınıń iskerligi de júdá hár túrli. Bazi shólkemlerde orta buwın basshılarına úlken kepillikler berilip, nátiyjede olardıń iskerligi mashqalalardi anıqlaw, dóretiwshilik usınıslar islew, basqarıw qararları qabıllaw sıyaqlı wazıypalardı hal etiwshi joqarı buwın basshıları iskerligine uqsap ketedi. Mısalı, sanaat kárxanası daǵı islep shıǵarıw bólimi. Baslıq iskerligi tómen buwın basshılarınıń iskerligin uyqaslastırıw hám basqarıw, ónim islep shıǵarıw tuwrısındaǵı malumotlarni analiz etiw, injener hám basqa jańa ónim óndiriwshi bólindiler basshıları menen óz-ara baylanısda bolıwdan ibarat esaplanadi. Orta buwın basshıları joqarı hám tómen buwın basshıları ortasında dáldalshı retinde ámel etediler. Olar joqarı buwın basshıları basqarıw qararları qabıllawları ushın informaciya tayarlaydilar. orta buwın basshıları jumıs waqtıniń úlken bólegi barlıq buwın basshıları menen baylanısde bolıwǵa sarplanadı. Joqarı buwın basshıları — joqarı shólkemlestirilgen (institutsional) dáreje wákilleri. Olar onsha kóp emes, hátte iri kárxanalarda da bir neshe kisiden ibarat boladı. Joqarı buwın basshıları bolıp, biznesde-direktorlar sovetiniń baslıǵı, korporatsiya prezidenti, vitse-prezident, armiyada - general, mámleket ǵayratkerlerinen — ministr, joqarı oqıw jurtında — rektor. İnstitutsional dárejedegi basshılar iskerligi tiykarınan uzaq perspektivaǵa mólsherlengen jobalardı islew, maqsetlerdi belgilewden ibarat. Shólkemdi ortalıq ózgeriwge maslastırıw. Shólkem hám sırtqı ortalıq, jámiyet ortasındaǵı munasábetlerdi basqarıwdan ibarat esaplanadi. Olar shólkem ushın zárúrli qararlardı qabıllawda masuldirlar. Joqarı buwın daǵı kúshli basshılar pútkil shólkem iskerligine tasir etedi. Tabıslı iskerlik jurgiziwshi joqarı buwın basshıları júdá qadrlanadı hám olar miynetine joqarı aqsha tolıqnadı. Lekin olar lawazımdıń óz qıyınshılıqları da ámeldegi — yuqor buwın basshıları kún dawamında kútá úlken súwret hám kólemde jumıs atqaradılar, bunıń tiykarǵı sebebi - olar iskerligi anıq bir waqıt menen shegaralanmaydi. Ádetde bunday baslıqtıń jumıs háptesi 60 -80 saatqa teń boladı.
Menejment jámiyet nızamları sistemasına tiykarlanadı. Teoriyalıq jixatdan tushunmay hám tiykarlanmagan halda qandayda-bir iri ámeliy másele hal etiliwi múmkin emes. Teoriya jańalanishning zárúrli usılı bolıp tabıladı. Pán bolsa haqıyqatlıq haqqında obiektiv bilimlerdi úyreniw hám tártipke salıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Bilimlerdi tártipke solinishi nızamlarda ańlatpalanadı. Nızam - filosofiya kategoriyasi bolıp, bolmıs waqıyalardıń turaqlı, tákirarlanuvchan baylanısı hám munasábetin, hádiyseler júz beriwiniń arnawlı bir tártipte bolıwına alıp keliwshi táreplerin sáwlelendiredi. nızamlardı biliw rawajlanıwdıń obiektiv baǵdarların anıqlaw, ámeliy wazıypalardı sheshiw imkaniyatın beredi. Usınıń sebepinen ekonomikanı basqarıw nızamlardı biliw, olardı ámelde sheberona qollay alıwǵa tıykarlanıwı kerek. Ulıwma filosofiyalıq nızamlar element, háreket, mákan, zaman, muǵdar, sapa, sebep, aqıbet, forma, mazmun sıyaqlı kategoriyalar jardeminde ańlatpalanadı. İqtisodiy teoriya nızamları ekonomikalıq kategoriyalar quralı (múlk, islep shıǵarıw, talap, usınıs, bóliwt, ayırbaslaw, baha, baha, payda, tavar, pul, teń salmaqlılıqlanıw ) den paydalanadı. İqtisodiyotni basqarıwda nızamlardan qanshellilik tolıq hám izbe-iz paydalanılsa, miynet sarpı sonshalıq nátiyjeli boladı. hám, kerisinshe, basqarıw processinde ekonomikalıq nızamlarki esapqa almaslik jámiyet ushın qápelimde, unamsız aqıbetlerge alıp keledi. Usınıń sebepinen basqarıw nızamların úyreniwde olarǵa tek ámel qılıwdı emes, bálki basqarıw processinde sanalı túrde qollanılıwın da ańlıw kerek. Basqarıw nızamlarınan sanalı túrde paydalanıw kóp tárepten olardı úyreniw menen baylanıslı. Nızamlar qanshellilik tereń úyrenilse, olardan ámelde tuwrı paydalanıw múmkinshilikleri sonshalıq artadı.
Menejment basqarıw sisteması ámel etiwiniń úzliksiz procesin ańlatadı. Ol miynet procesiniń barlıq jekeaglariga iye. Ulıwma menejment procesin texnologiya (qanday ámelge asırılıwı ), shólkemlestiriw (kim hám qanday tártipte) kózqarasınan xarakterlenedi. Basqarıw procesiniń mazmunı úsh jixatdan ajratılıwı múmkin: texnikalıq, islep shıǵarıw, ekonomikalıq jáne social texnikalıq. Yaǵniy ónim islep shıǵarıw, metall yamasa neftni alıwdı basqarıw ; óndiriste onı shólkemlestiriw procesi, yaǵniy bólindi, tsex, kárxanalar óz-ara tasirini basqarıw, ekonomikalıq tárepten — islep shıǵarıw, jumıs kúshi hám pútkil ekonomikalıq munasábetler sistemasına basshılıq qılıw, social tárepten — bul miynet jámááti social mútájliklerin qandırıw, insandı tárbiyalaw. Basqarıw procesi texnologiyası basqarıw xızmetkerleri tárepinen atqarılatuǵın operatsiya hám ámellerden ibarat esaplanadi. Sonday etip, menejment procesi baslıq hám basqarıw apparatınıń qoyılǵan maqsetlerge erisiw ushın adamlardıń birgeliqdagi iskerligin muwapıqlastırıw boyınsha maqsetli háreket etiwi bolıp tabıladı. Basqarıw iskerligin ámelge asırıw rejimine kóre onı tómendegi basqıshlarǵa bolıw múmkin: maqset, jaǵday, mashqala, qarar qabıllaw. Hár bir tasir etiwdi ámelge asırıwdan aldın onıń maqseti anıqlanıwı kerek, sebebi basqarıw malum maqsetke erisiw ushın ámelge asıriladı. Basqarıwdıń keyingi basqıshı basqarıw processindegi jaǵdaynı analiz etiwden ibarat. Ol sistemanıń jaǵdayın bahalaw, onı jaqsılaw jolların izlew yamasa odaǵı unamsız páziyletlerdi jónge salıw qılıw menen baylanıslı islerdi xarakteristikalaydı. Mashqala basqıshında sistemanıń házirge jaǵdayınıń onıń rawajlandırıw maqsetine salıstırǵanda ol qarama-qarsılıqların anıqlaw názerde tutıladı. qarar qabıllaw basqıshı baslıqtıń ámelde shólkemlestirilgen iskerlikke ótiwin ifodlaydi, bunda qarar qabıllaw menen basqarılatuǵın sistemaǵa tasir ótkerila baslanadı.
Basqarıw procesin, tómendegi dáwirlerge bolıw múmkin: maqset qoyıw, informaciya iskerligi, analitik iskerlik, basqarıw sistemasında shólkemlestirilgen ámeliy iskerlik hám háreketler túrlerin tańlaw.
Basqarıw procesiniń basqıshları
Basqarıw operatsiyaları — baslıq hám basqarıw apparatınıń ápiwayı háreketleri bolıp, olar tártibi hám birigiwi nátiyjesinde basqarıw procesi dúziledi. Mısalı, analitik iskerligi ushın kárxananıń jıllıq hám aylıq esabatların alıw, olar ilajlar islep shıǵıw hám de olardı basqarıw procesine nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw kerek. Basqarıw procesin ámelge asırıw qurallarına áwele, informaciyanı kirgiziw kerek. Basqarıw operatsiyalarınıń úlken bólegi informaciya menen islewden ibarat esaplanadi. Basqarıw apparatı jumısında keń qollanılatuǵın texnikalıq qurallar da usılar turine kiredi. Bular informaciya alıw hám qayta islew quralları ananaviy orgtexnika quralları bolıp tabıladı. Basqarıw operatsiyasın ámelge asırıw usılları - informacion-tahlil hám shólkemlestirilgen iskerlik bolıp tabıladı. Informacion-tahlil iskerligi informaciya jıynaw, saqlaw, tarqatıw jáne qayta islew; analiz, esap -kitap, qarar túrlerin islewden ibarat ; shólkemlestirilgen iskerlikke - túsindiriw, ishontirish, xoshametlew hám wazıypalardı bólistiriw usılları, iskerlikti baqlaw, májbúrlew hám t.b. lar kiredi. Basqarıw ushın tek neni qanday qılıwdı sheshiw emes, bálki shólkemlestiriw, qızıqtırıw, ishontirish, túsindiriw, baqlaw da zárúr. Baslıqtıń shólkemlestiriwshilik iskerligi áyne sol operatsiyalar jıyındısitashkil etedi. Basqarıw procesin shólkemlestiriwde biznes-joba hám taminot, finanslıq támiynlew hám biznes-joba ; bahanı belgilew hám kredit beriw funktsiyaların bólewdi taminlash, basqarıw sisteması ayırım elementleri (maqset-usıl, maqset-kadr, qarar -usıl, usıl -quram ) muwapıqlastırıw, basqarıw kadrların tayarlaw, pán-texnika jetiskenliklerin engiziwdi taminlash zárúr. Kárxanalarǵa erkinlik hám ǵárezsizlik beriliwi menen hal etiliwi kerek bolǵan basqarıw procesin shólkemlestiriw menen baylanıslı zárúrli mashqala rásmiy bir-biri menen baylanıslı bolmaǵan basqarıw shólkemleri ortasındaǵı gorizontal baylanıslardı ámelge asırıw bolıp qaldı (mısalı, kárxana hám ónim tutınıwshıları, shiyki zat menen taminlovchilar hám kárxana ortasında hám t.b. ).
Basqarıw usılları bul basqarıw subektining basqarıw obiektine maksadli jóneltirilgen tasir ótkeriw usılları, yaǵniy basqarıwshınıń ózi basqarıp atırǵan islep shıǵarıw kollektivine qoyılǵan maqsetlerge erisiw processinde onıń iskerligin uyqaslashtirishni taminlash bolıp tabıladı. Basqarıw usılları jardeminde iktisodiy processlerge hám islep shıǵarıw urıs qatnasıwshısılarına materiallıq, finanslıq, energiya, miynet resurslarini múmkinshiligi barınsha kem sarp etiw etip joqarı nátiyjelerge erisiw maqsetinde tasir etiledi. İshlab shıǵarıw natiyjeliligi kóp tárepten basqarıw usılları jetiliskenligi hám tuwrı formalanligi menen tıǵız baylanıslıtsir. Basqarıw usılları basqarıw páninde zárúrli orındı iyelep, basqarıw konun hám principlerı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Miynet jámáátine tasir etiw usılları arasında basqarıw mexanizmi ushın bazar iqgisodiyoti sharayatında basqarıw obiektiv nızamları talaplarına muwapıq keliwshilargina eń maqul túsetuǵın hám maqsetke muwapıq dep esaplanadı. Bunıń mánisi sonda, basqarıw usılları bazar ekonomikasına tiyisli nızamlar sisteması menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Basqarıw usılları sırtqı hám ishki faktorlar tasirida ózgeredi. Sırtqı faktorlarǵa : sırtqı hám ishki sharayat ózgeriwi, ekonomikanı basqarıwda túpkilikli reformalardı ámelge asırıw, xalıq xojalıǵınıń texnikalıq taminlanganlik dárejesin basqarıw sistemasında ózgerisler (ekonomikalıq reformalar, ekonomikanı basqarıwdıń tarmaq sistemasınan aymaqlıq sistemasına ótiw hám t.b. ) kiredi. İchki faktorlar gápine: iri islep shıǵarıw birlespelerin shólkemlestiriw tiykarında islep shıǵarıw uyqaslashuvini ámelge asırıw ; kárxana úlkenligi ózgeriwi nátiyjesinde onıń bir gruppasinan ekinshisine O'gkazilishi; islep shıǵarıw qánigeliklesiw dárejesi o'zgeriwi; miynettiń texnika menen taminlanish dárejesi jaqsılanıwı ; islepchiqarishni joybarlaw hám jedel tártipke salıwdıń ámeldegi usılların jetilistiriw hám jańaların engiziw (tarmaqlı joybarlaw hám basqarıw ; islep shıǵarıwdı úzliksiz operativ joybarlaw, islep shıǵarıwdı basqarıwdı avtomatlastırılgan sistemasın qóllaw hám t.b. ) kirgiziw múmkin. Basqarıw usılları tikkeley sociallıq-ekonomikalıq munasábetlerge tasir etiwshi islep shıǵarıw usılı rawajlanıwı hám jámiyet islep shıǵarıw kúshleri ósiwi menen ózgerip baradı. İqtisodiyot tabıslı rawajlanıwda basqarıw usılların tuwrı tańlaw da zárúrli áhmiyetke iye. Basqarıw usılların ekonomikanıń malum anıq tarawlarında ámel qılıwdıń túrli jolları arasındaǵı ulıwma hádiyse retinde ajıratıw múmkin. Mısalı, basqarıw dárejeleri boyınsha basqarıw usılları (mámleket sektorın basqarıw usılları, tsex, kárxana, birlespe, regiondı basqarıw usılları ), yamasa tarmaqlardı basqarıw usılları (sanaat, transport, awıl xojalıǵın basqarıw usılları ) haqqında sóz júrgiziw múmkin. Sonıń menen birge, túrli subektlar tárepinen qollanılatuǵın basqarıw usılların ajıratıp kórsetiw múmkin. Mámleket basqarıwı usılları jámiyetlik shólkemlerin basqarıw usılları bolıp tabıladı. YOki ekonomikanıń ayırım tarawlarında qollanılatuǵın basqarıw usılların (islep shıǵarıwdı, finanslıq tarawdı, pán hám bilimlendiriwdi basqarıw usılları ) ni da ańlıw kerek. Basqarıw shólkemleri sisteması menen hár túrliligi bul shólkemler iskerligi usılların ajıratıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Bul erda sóz ministrlikler, assotsiatsiyalar, aktsiyadorlar jámiyeti, mámleket komitetlerin basqarıw usılları haqqında sóz baradı. Aqır-aqıbetde, túrli gruppaǵa kiretuǵın isleytuǵınlar basqarıw iskerliginde menejerler, direktorlar, bólimlerdiń basshıları tárepinen qollanılatuǵın basqarıw usılların ajıratıp kórsetiw múmkin. Sonday eken, basqarıw teoriyası hám ámeliyatında túrli basqarıw usılları bar bolıp tabıladı. Olar basqarıw usıllarınıń hár bir toparı óz qásiyetlerine iye bolǵan sistemanı shólkemlesken. Xalıq xojalıǵın basqarıwda tómendegi usıllardan paydalanıladı : ekonomikalıq, shólkemlestirilgen, social, psixik hám xuquqiy. Basqarıwdıń bul usılları óz-ara tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı, usınıń sebepinen olardıń qandayda-birına artıqsha áhmiyet berilsa pútkil óndiristiń normativ barıwı aynıwına alıp keledi. Házirgi dáwirde bazar ekonomikasın basqarıwdıń ekonomikalıq usılları úlken áhmiyetke iye bolmaqta.
Basqarıw usılı - bul basshı óz bilimleri, qızıǵıwshılıqları, maqsetleri tiykarında basqaratuǵın basqarıw usılları kompleksi. Bul usıl qáliplesiw dáwirinde, yaǵnıy shólkemdiń, onıń miynet komandasınıń qáliplesiwiniń dáslepki basqıshında, xızmetkerler maqsetler hám olarǵa erisiw usılların kóriw qábiletine iye bolmaǵanda kóbirek talapǵa iye. Avtoritar usıldıń unamsız pazıyletleri sonda, ol bo'ysunuvchilarning dóretiwshilik ǵayratın kemeytiwge járdem beredi, social -psixologiyalıq ıqlımdı jamanlastıradı hám kadrlar almasinuviga alıp keledi.
Basqarıw tájiriybesinde qarar qabıllawda 2 tiykarǵı jantasıw payda boldı : individual hám gruppalı. Individual jantasıwda qarar qabıllawdı oraylashganligi tiykarǵı rol oynaydı. Bunda shólkemde tiykarınan qararlar joqarı buwında qabıl etiledi, qaǵıyda boyınsha bir yamasa bir neshemenejerlar qatnasadı. Yaǵnıy oraylasqan jantasıwdaasosiy pát, qarar joqarı dárejede qabıl etiliwine qaratıladı. Gruppalı jantasıwda qarar qabıllaw ushın qálegen basqarıw dárejesindegi menejer xızmetkerlerdi tartadı. Bunday jaǵdayda joqarı basqarıw dárejesindegi menejer usı qarardı qabıllawǵa juwapker. Bul jantasıw bas menejerdi kúndelik kishkene mashqalalardi sheshiw menen o'ralashib qalıwdan saqlaydı. Bul jantasıwdıń ábzal táreplerinen biri, bul juwapkerlik hám kepillik tómen basqarıw dárejesindegi xızmetkerlerge beriledi. Bul bolsa qarar qabıllaw daǵı nátiyjelililikti asıradı. Qarar qabıllaw procesin kórip shıǵıwda 2 tiykarǵı jaǵdaydı inabatqa olmoq dárkar : 1) qarar qabıllaw qıyın emes,
Biraq jaqsı qarar qabıllaw qıyın ; 2) qarar qabıllaw — bul psixik process, sebebi baslıq qarar qabıllawda isletiletuǵın usıllar eriksizlikten tap joqarı logikalıqǵa shekem variatsiya etiledi. Bul jerde sonı atap ótiw múmkin, qarar qabıllaw processinde intuitiv, yaǵnıy pikirlewge tiykarlanǵan hám de ratsional xarakterge iye esaplanadı.