Gomer áyyemgi grek epopeyalari «Iliada» hám «Odisseya»nıń avtori retinde jáhán kıtapxanlarına tanıw. Gomer ózligi

G O M E R
Gomer áyyemgi grek epopeyalari «Iliada» hám «Odisseya»nıń
avtori retinde jáhán kıtapxanlarına tanıw. Gomer ózligi,
tuwılǵan jayı hám qashan jasap ótkenligi tuwrısında túrli boljaw hám
shamalar juradi. Hár qıylı derekler onıń tuwılǵan jayın túrlishe
— Smirna, Xios, Kolofon, Itaka, Pilos, Argos, Afina dep kórsetediler.
Ol jasaǵan dáwirdi de túrlishe shama etediler. Eramızǵa shekemgi VIII asirde jasap ótkenligi hám Smirna onıń watanı bolǵanlıǵı
tuwrısındaǵı pikri haqıyqatqa jaqın dep esaplanadı. Shayır turmısına
tiyisli túrli ráwiyatlar toqılǵan. Mısalı, Smirna ráwiyatına kóre onıń
ákesi Meleta dáryası qudayı, anası bolsa hayal quday Kreteida, tárbiyashisi
Smirna rapsodi Femiy bolǵan.
Gomerdin kózi azzi bolǵanlıǵı tuwrısındaǵı ráwiyatlar Apollon
Delosskiyga atalǵan gimndagi bólekke tiykarlanadı. Gomer sóziniń
mánisi de onıń narenjanligina belgi bolıp xızmet etken bolıwı
itimal. Izertlewshilerdin pikrine qaraǵanda, «Gomer» grekshe sóz emes, ol
«Azzi« yamasa «girewge alınǵan» mánislerin ańlatadı. Usınıń sebebinen de
geypara ilimpazlar onı grek tili hám mádeniyatın qabıl etken «varvar»
yamasa «yarim varvar» qáwimlerden shıqqan dep shama etediler.
Gomer «Iliada» hám «Odisseya»dan tısqarı «Epik gruppa»nıń,
«Oyxaliyaninn alınıwı», «Margit» házil qosıǵı hám de «Tıshqanlar
hám qurbaqalar urisi» dástanı, epigrammalar hám epitalamiyalardin da
avtorı bolıp tabıladı. Bizgeshe bul dóretpelerden «Iliada» hám «Odisseya»dan tısqarı
gimnlar, epigrammalar hám «Tıshqanlar hám qurbaqalar urisi» jetip kelgen.
Gomerdin «Iliada» hám «Odisseya» dástanları epos salasında joqarı
dárejedegi kórkem óner úlgileri esaplanadi. Bul dóretpeler 3000 jıldan beri
eń jaqsı kórip oqılatuǵın dóretpeler bolıp kelip atır. Gomer doretiwshiligin úyreniw
júdá áyyemgi zamanlardan baslanǵan. Vizantiya imperiyasi dáwirlerinen aq
mekteplerde Gomer dóretpeleri oqıtılǵan. «lliada»dıń ulıwma kólemi 157000 qosıqlar qatardan ibarat. Geypara
izertlewshilerdiń bul qosıqlar sol dárejede jetilisken kompozitsiyaga
iye, kózi azzi adam bunday jumısqa ılayıq emes, Gomer soqır bolmagan
bolsa kerek, degen fikrdi ańlatadı. Taǵı sol zat dıqqatqa
iyeki, «Iliada» avtorı júdá bayqaǵısh bolǵan, onıń suwreti
asa tolıqlıǵı hám anıqlıǵı menen ajralıp turadı. Hátte Troya
qalasında qazıw jumısları alıp barǵan arxeolog Shliman qolınan «Iliada»
shıǵarmasın qo'ymagan, odan geografiyalıq hám topografikalıq karta retinde
paydalanǵan. Gomer ullı sóz ustası retinde de eli kıtapxanlar
kewilin jawlap alıw etip kelip atır. Gomer dóretpelerinde sózdiń áhmiyeti
kútá úlken, onıń sóz baylıǵına anıqlama joq, ol qollaǵan kórkem suwret
quralları asa gózzal hám ayrıqsha bolıp tabıladı. «lliada» hám «Odisseya» dóretpeleri usılı haqqında gáp ketkende, geypara
ilimpazlar tárepinen hár eki shıǵarmanı da bir avtor jazǵanlıǵı guman
astına alınadı. Hár eki dástanda da áyyemgi ańızlar,
«sayyohlaming gúrrińleri» hám miken dáwiri gúwalarınıń gúrrińleri
jıynalǵan, biraq usı waqıtta sujettiń puqtalıǵı hám xarakterler suwretindegi
shınlıq bul shıǵarmalami awızsha epik dóretiwshilik úlgilerinen parıqlaydı.
«Iliada» avtorı loniyadan shıqqan hám shıǵarmasın Troya urısınıń bay
materialları tiykarında jazǵan bo Isa kerek. «Iliada» dástanı waqıyaları Bir neshe hápte ishinde júz beredi, biraq oqıwshı troya urısınıń
pútkil tariyxın biladi dep esaplanadı. «Odisseya» áyne sol avtor
yamasa onıń shákirti tárepinen keyin jazılǵan bolsa kerek, degen
qaraw da bar. «Odisseya» qaharmanları ortasındaǵı munasábetler
quramalılaw, onıń qaharmanları «Iliada» qaharmanlarına salıstırǵanda bir
shekem turmıslıqlaw. Avtor Arqa 0 'rta Jer teńizi mámleketlerin
iwda tereń biliwin kórsetip beredi. Dástanlar ortasında logikalıq
y. iqinlik da bar. Biraq «Odisseya» ayriqshalıǵı, sujettiń
puxtaligi hám originalligi menen ajralıp turadı.
Áyyemgi grekler Gomerdi jaxsı kórip oqıǵanlar. 0 'z dáwirinde de
onıń qanshelli maba qazanlıǵin Arqa Qara teńiz jaǵasında
qolǵa kiritilgen tabilǵan zat mısalında da kóriw múmkin. Bul jaǵalarda
áyyemginde áyyemgi dáwirde gullep-jasnaǵan grek koloniyaları
jaylasqan. Onda tas úzindi tabılǵan, ol jaǵdayda «Iliada» den
«Juldızlar tarqadi... » dep baslanıwshı qosıqiy qatar sózleri o'yib
jazılǵan. Jazıw tamamlanılmaǵan hám qáteleri bolǵanlıǵı sebepli ilimpazlar
onı ǵárezsiz ijodni endi baslaǵan tas yo'nuvchi yamasa onıń shákirti
pitken, dep esaplaydilar. Biraq eramızǵa shekemgi II asrga tiyisli bul
jazıw Gomerning mabası qanshelli ullı bolǵanlıǵın tastıyıqlaydı.
ILIADA
«lliada» dástanında Olımp qudayları tap insanlar sıyaqlı dóretpe
qatnasıwshılarına aylanadılar.Olardin bultlar ústindegi turmısı tap
jer turmısı sıyaqlı suwretlengen.Qudaylardi jer adamlarınan ilahiy juzi
hám qudıreti ajıratıp turadı. Áyyemgi grek mifologiyasina kóre qudaylar
da ápiwayı gúnakár bendeler sıyaqlı urisadi, bir-birlerine
dushpanlıq etediler. «Iliada» da sonday suwret bar.Geshtek
dasturxanı tórinde otırǵan Zevs qızǵanshaq hám júregi tar hayalı Geraga
ózine salıstırǵanda húrmetsizlik etkeni, gápine jalip bildirgeni ushın
tayaqlaw menen qorqıtıp qoyıw etedi. Olar ortasına aqsaq Gefest túsedi
hám anasin tınıshlantirib, Zevs penen jer adamları sebepli janjellespewge
ko'ndiredi.Dástan bólek qosıqlardan ibarat, biraq olar Troya urısına
málim bir dárejede baylanıslı. Troya urısına Menelaynin hayalı
gózzal Yelenanin Troya patshasi Priamnin balasi Paris tárepinen
keliniwi sebep boladı. Haqaratlengen Menelay basqa patshalardi
járdemge shaqıradı. Olar arasında Diomed, Odissey, Ayanks hám Axill
bar edi. Nátiyjede Troya-Grek urısı baslanadı. Troya qamalı 10 Jılǵa soziladi, biraq shıǵarmada urıstıń sońǵı jılı suwretlenedi.
«Iliada»nıń úshinshi qosıǵınan axeyliklar menen troyaliklar urisi
suwreti baslanadı. Bul urısdaǵı geypara qaharmanlar ortasındaǵı sawashlarǵa
qudaylar aralasadılar, olar suyikli adamlarına kómek berediler. Dástan
troyaliqlardin sárdarı Gektomin ólimi menen juwmaqlanadı.
«Iliada» áyyemgi grek qáwimleri ómirin sáwlelendiredi. Álbette,
kóbirek urıs dáwiri turmısı sawlelengen, ol jaǵdayda ólim, ólim aldı jaǵdayları,
jaradarlıq azaplarınıń realistik suwretin baqlaw múmkin. Biraq
kóbirek bólek alınǵan qaharmanlar ortasındaǵı urıs suwretlerine keń
orın beriledi. Bul sawashlar suwreti qanshalar uqıp penen berilgen
bolmasin, urıstıń qáweterli mánisin aqlay almaydı. Gomer urıs
shápáátsizliklerin de jasirmaydi. Ol zorlıqshılıqtıń jawız mánisi,
jeńimpazladin shápáátsizliklerin ashıp taslaydı. Gektomin hayalı
Andromaxa menen urıs aldından qoshlasiwi, Malika Gekubanin
joqlaw qosıǵı, Priam shohining Axill shatırında ótinish etiwi sıyaqlı epizodlar
sezimlaming shınlıǵı menen ajralıp turadı. «Iliada» waqıyaları 51 kún dawam etedi. Bulardan waqıyalar
suwretlenbesten tek olar tuwrısında xabar berilgen kunlar shıǵarıp
taslaw kerek (mısalı, axeyliklar jurtındaǵı tırıspa, efiopiyalılıqlar
janında olimpiadaliklaming bazmi, qaharmanlami ko'mish dástúri,
Axillning Gektomi aqıret etiwi, Gektor oti ushın otın jıynaw ).
Nátiyjede «Iliada»de Troya urısınıń aqırǵı 9 kúni sawlelenedi.
ODISSEYA
«Odisseya»nıń tiykarǵı mazmunın Troya urısınan son
Odisseynin Itakaga qaytıp keliwi quraydı. Bul process júdá
uzaq dawam etken, 10 jıl waqtın alǵan. IX—XII qosıqlarda Odissey
óziniń Troyadan shıǵıp ketgeninen keyin úsh jıl dawamındaǵı sayaxatların
gúrriń etedi.
Basında Odissey óz joldasları menen jabayi adamlar — kikonlar
arasına túsip qaladı, keyin bir kózli sikloplar mákanına barıp qaladı,
onda adamxo'r siklop Polifem Odisseydinbir neshe joldasların
jeb qóyadı, sal bolmasa Odisseydin ózin de jeb qoyayin deydi.
Odissey Polifemnin birden-bir kózin soqır etedi. Bul teńiz qudayi
Poseydonnin ǵázepin qo'zg'aydi. Sebebi Polifem Poseydonnin
hayal quday Foosdan tuwılǵan balası edi. Odissey jáne onıń joldasları
hiyle menen zorǵa qashıp qutıladı. Keyin bolsa samal hayal qudayı Eol
atawıdaǵı hádiyseler baslanadı, keyininen Odissey qaraqshılar qolına
túsedi, sıyqırshı Kirkanin qolinda bir jıl tutqun boladı, bunnan keyin
jer astı saltanatina óz táǵdirin bilip keliw ushın jónetiledi. Hiyle
menen yarım hayal, yarım qus Sirenanin qosıǵın esitiwge erisedi.
Trinakra atawında Odisseydin joldasları Geliosdin
buǵaların jeb qóyadı, sol gúnálari ushın teńiz qudayı Poseydon
Odissey kemelerin g'arq etedi, páleketten tek Odisseygana aman
shıǵadı hám tolqın onı perizat Kalipso atawı jaǵasına itqitib taslaydı.
Kalipso janında ol 3 jıl jasaydı. Aqır-aqıbetde qudaylar onı uyge qaytarıw
waqıtı jetkenine isenim payda etediler. Bir neshe qosıqta Odisseydin
Itakaga qaytıwdaǵı sayaxatları suwretlenedi, bul dáwir dawamında
jergilikli hámeldarlar Penelopaga jawshı qóyadılar, onıń razılıǵın
alıwǵa urınadılar. Penelopa 20 jıl dawamında opalı hayal retinde
kuyewin taqat-shıdam menen kutedi, balası Telemax penen barlıq tosiqlardi
jeńedi.«Odissey» waqıyaları 40 kún ishinde júz beredi. Aradagi hádiyseler sóylep
beriledi. Odisseynin 10 jıllıq sergerdanlıqları Itakaga jetiwine bir
neshe kún qalǵanda hám Itakadagi bir neshe kún dawamında suwretlenedi.
Olar Odissey tárepinen Alkinoyning bazmida sóylep beriledi yamasa
eskertip ótiledi. «Odisseya» «Iliada»ga salıstırǵanda quramalılaw hám mukaminalroq dóretpe
esaplanadı. Usınıń sebepinen de ulaming avtorı áyne bir kisi ekenligi
tuwrısındaǵı tartıs búginge shekem dawam etip kelip atır.
Evropa ádebiyatında uzaq dáwirlerge shekem «Iliada» hám «Odisseya»
epik poeziyanıń shıńı esaplanıp kelgen. Oyanıw dáwiri
jazıwshıları Gomer doretiwshiligin ózleri ushın kriterya etip alǵanlar.
Salıstırǵanda uzaq bolmaǵan XIX asirde de kóplegen shayırlar
Gomer dástanlarınan yoshlanib, odan o 'z dóretiwshiliklerine material
alǵanlar. XIX ásirdiń ullı dóretiwshii, usılda jańa ashılıwlar jaratqan
J. Jays «Odisseya» temasında óziniń «Uliss» shıǵarmasın jazǵan. XvI—
XvIII ásirlerde bolsa kóbirek «Iliada» dóretiwshilami ózine qosqan.
Buǵan Shekspirdin «Troil hám Kressida», Rasinnin «Ifigeniya»sin
mısal qılıw múmkin.
Gomer tásirin házirgi kúnde de baqlaw múmkin. Derlik hár
jılı Evropa hám Amerikada neogomer dástúrleri tásirinde jańa-jańa
dóretpeler jaratılıp atır.