Nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatishning fuqarolik huquqiy muammolari

2.3 Nodavlat notijorat tashkilotlarining sud qarori asosida tugatilishi. 
 
Yuridik shaxsni qayta tashkil etishdan farqli ravishda nodavlat notijorat 
tashkilotlarini tugatish (boshqa har qanday yuridik shaxs kabi) huquqiy vorislikka 
yo’l qo’ymaydi, ya’ni tugatilayotgan yuridik shaxsning huquq va manfaatlari o’zga 
huquq sub’yektlariga o’tmaydi. Shuning uchun ham nodavlat notijorat tashkilotlari 
tugatilayotganda u o’z faoliyatini fuqarolik huquqiy munosabat ishtirokchisi 
sifatida batamom yakunlaydi. Biz yuqorida nodavlat notijorat tashkilotlarini 
ixtiyoriy tugatish jarayonini ko’zdan kechirdik, ushbu bo’limda esa nodavlat 
notijorat tashkilotlarini majburiy tarzda tugatilish masalalari tahlil etiladi. 
Yuridik shaxslarning majburiy tugatilishi quyidagi hollarda amalga oshiriladi: 
- sud tomonidan yuridik shaxslarni ro’yxatdan o’tishida qonun va boshqa 
huquq normalari buzilishi natijasida noqonuniy deb topilganda va bu buzilishlar 
bartaraf etib bo’lmaydigan xarakterga ega bo’lsa; 
- sud tomonidan tegishli ruxsatsiz (litsenziyasiz) qonunga zid faoliyat bilan 
shug’ullangan deb topilganda yoki bir necha bor qonun va boshqa huquqiy 
hujjatlarni qo’pol ravishda buzgan deb topilganda. 
Nodavlat notijorat tashkilotlarining boshqa turlarini tugatishda Rossiya 
Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksida majburiy tugatishning yana bir turi keltirilgan: 
- sud tomonidan ijtimoiy yoki diniy tashkilot (uyushma), fondlar tomonidan 
ustav maqsadlariga mos kelmaydigan faoliyat turi bilan shug’ullangan deb 
topilganda.

---

Nodavlat notijorat tashkilotlari sud tomonidan qonun maqsadlariga zid 
keluvchi harakatlar sodir etilishi boisi ikki marotaba yozma ogohlantirilganligi 
yoki prokurorning qonunbuzilishlarini bartaraf etish to’g’risidagi yozma xati 
bo’lganda tugatilishi mumkin. Tugatishning alohida tartibi fondlar tugatilishi 
misolida o’z ifodasini topgan.
O’zbekiston 
Respublikasi 
Fuqarolik 
Kodeksi 
hamda 
O’zbekiston 
Respublikasi “Jamoat fondlari to’g’risida”gi qonunning 37-moddasiga asosan, 
fondni tugatish manfaatdor shaxslarning arizasiga asosan sudning qaroriga binoan 
amalga oshiriladi. Fond quyidagi hollarda tugatilishi mumkin: 
-
fond tashkil etilishidan ko’zlangan maqsadga erishilganligi munosabati 
bilan; 
-
faoliyat muddati tugaganligi munosabati bilan; 
-
agar fondning mol-mulki fond o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga erishish 
va vazifalarni amalga oshirish uchun yetarli bo’lmasa, zarur mol-mulkni 
olish esa ehtimoldan yiroq bo’lsa; 
-
agar fond o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga erishish mumkin bo’lmasa, 
mazkur maqsadlarni esa zarur tarzda o’zgartirib bo’lmasa; 
-
fond o’z ustavida belgilangan maqsad va vazifalardan chetga chiqqan 
bo’lsa; 
-
qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda; 
Fondni tugatish qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. 
Fondning kreditorlar talablari qondirilganidan keyin qolgan mol-mulki fondning 
muassislari (muassisi), shuningdek fondning va’siylik kengashi, boshqaruvi, taftish 
komissiyasi a’zolari yoki fond xodimlari o’rtasida taqsimlanishi mumkin emas va 
undan fond ustavida nazarda tutilgan tartibda, fondni tashkil etishdan ko’zlangan 
maqsadlarda va (yoki) xayriya maqsadlarida foydalaniladi. Sud tomonidan 
fondning bunday majburiy va qat’iy tugatish tartibi muassis (ta’sischi) yoki fond 
mansabdor shaxslarining fond mulkini suiiste’mol qilish xavfini bartaraf etadi. 

---

Rossiya Federatsiyasida fondlarning majburiy tugatilishi asoslaridan biri etib, 
ularning sud tomonidan bankrot deb topilishi bo’lib hisoblanadi. 
Ta’kidlanganidek, nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish jarayoni uni 
tugatish haqida qaror qabul qilgan muassis (ta’sischi)lari, tashkilot egasi yoki 
nodavlat notijorat tashkilot organining ushbu tashkilot tashkilotni (yuridik shaxsni) 
ro’yhatga olgan organga tashkilotning tugatilishi to’g’risida darhol yozma xabar 
berishi bilan boshlanadi. Ushbu xabar yagona davlat reestriga yuridik shaxs 
tugatilish bosqichi arafasida ekanligi to’g’risidagi ma’lumotni kiritishga asos 
bo’ladi. Rossiya Fuqarolik Kodeksining 51-moddasiga asosan, ushbu reestr 
barchaning tanishib chiqishi uchun ochiq bo’lsada, ushbu qayd bu yuridik shaxs 
kreditorlarining zarur choralarini ko’rish istagini uyg’otishi mumkin. Bir vaqtning 
o’zida ushbu qayd tugatilayotgan yuridik shaxsning doimiy muassischi 
(ta’sischi)lari uchun ogohlantirish bo’lib xizmat qiladi. Tashkilotni tugatish 
to’g’risida qaror qabul qilgan shaxslar yoki organ tugatish komissiyasining shaxsiy 
tarkibi, tugatish tartibi va muddati yuridik shaxsni davlat ro’yhatidan o’tqazgan 
davlat organi roziligi bilan amalga oshirilmog’i lozim. Tugatish komissiyasi 
tayinlanganidan so’ng hamda tugatish jarayoni olib borilayotgan butun bosqichda 
yuridik shaxs fuqarolik huquqiy sub’yekti sifatida o’z faoliyatini tugatish 
komissiyasi olib boradi va shu bois ham u sudda tugatilayotgan yuridik shaxs 
nomidan ishtirok etadi. Tugatish komissiyasi shakllantirilganidan keyin, u yuridik 
shaxs davlat ro’yhatini e’lon qiluvchi organga tashkilot tugatilayotganligi 
to’g’risidagi xabarni jo’natadi. Ushbu xabar o’zida kreditorlarning o’z talablari bilan 
murojaat qilish muddati va tartibi haqidagi ma’lumotlarni qamrab olishi lozim. 
Ushbu muddat ikki oydan oshmasligi kerak. Tugatish komissiyasining asosiy 
vazifasi nodavlat notijorat tashkilotlari qarzlarini yig’ish va uning kreditor 
(ta’sischi)lar o’rtasida taqsimlanishini amalga oshirishdir. Tugatish komissiyasi 
kreditor (debitorlik) qarzlari, barcha kreditorlarga talab qilish muddati kelmagan 
kreditorlarga ham shaxsiy bildirishnoma junatmog’i lozim. Bildirishnomada muddat 
ko’rsatilgandan keyin (ikki oydan kam bo’lmagan) tugatish komissiyasi oraliq 

---

balansini tuzadi va yuridik shaxsni ro’yxatga olgan organ bilan kelishilgan holda 
tugatish haqida qaror chiqargan yuridik shaxs ta’sischi (muassis)lari yoki uning 
organi tomonidan tasdiqlanadi. Oraliq balansida nodavlat notijorat tashkilotlarining 
mol-mulki, kreditorlar talabi va bu talablarning qanoatlantirilganligi haqidagi 
natijalar o’z ifodasini topishi kerak. Talablarning qondirilishi muhim bo’lib, bu 
kreditorlarning talablari bilan o’z vaqtida murojaat qilishini ta’minlaydi. Bu 
vaziyatda bunday kreditor afzalliklarga ega bo’lib, ularning talabi bildirishnomada 
ko’rsatilgan muddatdan keyin murojaat qilgan kreditorlar talabidan birinchi bo’lib, 
ularning talabi qondiriladi.
Kreditorlar talablari nodavlat notijorat tashkilotlari hisobidagi pul vositalaridan 
undiriladi. Agar pul vositalari kam bo’lsa, talab nodavlat notijorat tashkilotlari 
mulkini sotish orqali erishilgan summadan erishiladi. Ushbu qoidada bir istisno 
holat bor, muassasa qarzlari bo’yicha subsidiar javobgar bo’lgan muassasa egasi bu 
holatda istisno etiladi. Nodavlat notijorat tashkilotlarining mol-mulki ommaviy 
savdolarda tegishli tartibda sotiladi. Kreditorlarga to’lov ta’sischilar tomonidan 
oraliq balans tasdiqlangan kundan boshlab yoki davlat ro’yxatiga olgan organ 
roziligi bilan yuridik shaxs organining tugatish haqidagi qarori qabul qilingan 
kundan boshlab to’lanadi. Fuqarolik Kodeksining “Kreditorlarning talablarini 
qanoatlantirish” deb nomlanuvchi 56-moddasida kreditorlarga to'lov to'lash tartibi 
belgilangan. Unga muvofiq, yuridik shaxs tugatilayotganida birinchi navbatda 
fuqarolarning mehnatga oid huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan, 
alimentlarni undirishdan va mualliflik shartnomalari bo'yicha mukofot to'lash 
haqidagi talablari, shuningdek hayotiga yoki sog'lig'iga zarar yetqazganligi uchun 
tugatilayotgan yuridik shaxs javobgar bo'lgan fuqarolarning talablari ham tegishli 
vaqtbay to'lovlarni kapitallashtirish yo'li bilan qanoatlantiriladi. Boshqa 
kreditorlarning talablari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda va shartlarda 
qanoatlantiriladi.
Kreditorlar bilan hisob-kitob qilish tugaganidan keyin tugatuvchi tugatish 
balansini tuzadi, uni yuridik shaxsni tugatish to'g'risida qaror qabul qilgan yuridik 

---

shaxs muassislari (ishtirokchilari) yoki organ tasdiqlaydi. Yuridik shaxsni tugatish 
to'g'risidagi qaror sud tomonidan qabul qilingan taqdirda, tugatish balansi yuridik 
shaxslarni davlat ro'yxatidan o'tqazuvchi organ bilan kelishilgan holda tasdiqlanad. 
Tugatilayotgan davlat korxonasining mol-mulki, tugatilayotgan muassasaning esa-
pul mablag'lari kreditorlarning talablarini qondirish uchun yetarli bo'lmasa, 
kreditorlar o'z talablarining qolgan qismini ushbu korxona yoki muassasa mulkdori 
hisobidan qondirish to'g'risida sudga da'vo bilan murojaat qilish huquqiga egadirlar.
Yuridik shaxsning kreditorlar talablari qondirilganidan keyin qolgan mol-mulki 
uning shu mol-mulkka ashyoviy huquqlarga yoki ushbu yuridik shaxsga nisbatan 
majburiy huquqlarga ega bo'lgan muassislariga (ishtirokchilariga), agar qonun 
hujjatlarida o'zgacha tartib nazarda tutilmagan bo'lsa, topshiriladi. 
Tugatishni tugatilayotgan yuridik shaxsning ta'sischilarining uning mulkiga 
bo'lgan huquqlari yoki uning taqdiriga bog'liq ravishda uchta asosiy guruh bo'yicha 
tasniflash mumkin: 
a)
qolgan mulkni yuridik shaxsning ( xo'jalik jamiyatlari va shirkatlar) 
ta'sischilari (ishtirokchilari) orasida taqsimlash; 
b)
qolgan mulkni yuridik shaxsning (unitar korxonalar va muassasalar) egasiga 
topshirish; 
c)
qolgan mulkning taqdirini ustavda majburiy tartibda belgilab qo'yish 
(jamoatchilik va diniy tashkilotlar , fondlar, yuridik shaxslarning 
birlashmalari). 
Hozirgi fuqarolik qonunchiligi, mulkning daxlsizligi, fuqarolik huquqlari 
to’sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlar tiklanishini ta’minlash zarurligi 
prinsiplariga amal qilib, yuridik shaxs tugatilganda uning kreditorlari huquqlarining 
kafolatlari masalasiga katta e’tibor qaratadi. Ular quyidagi qoidalarning majmuasida 
aks etadi. Yuridik shaxni qayta tashkil etish to’g’risidagi qarorni qabul qilgan 
sub’yekt yoki tugatish komissiyasi kreditorlarni yuridik shaxs tugatilish jarayonida 
ekanligi haqida yozma ravishda xabardor qilishga majburlar (tugatish komissiyasi 
zimmasida kreditorlarni aniqlash majburiyati ham bor). Yuridik shaxsning 

---

tugatilishini rasmiylashtirayotgan hujjatda, xususan kreditorlar tomonidan qo’yilgan 
talablar haqida ma’lumotlar, ularni ko’rib chiqish natijalari, yuridik shaxsning 
barcha kreditorlari va qarzdorlariga nisbatan uning barcha majburiyatlari bo’yicha 
huquqiy vorislik (agar bor bo’lsa), shu jumladan, taraflar tomonidan da’vo 
qilinayotgan majburiyatlar ham aks etishi lozim. Qayta tashkil etilayotgan yuridik 
shaxsning kreditoriga yuridik shaxsning majburiyatlarini bekor qilishni yoki 
muddatidan oldin bajarishni talab qilish haqi berilgan. Yuridik shaxslar o’z 
majburiyatlari yuzasidan o’ziga qarashli barcha mol-mulk bilan javobgar bo’ladi. 
Qator yuridik shaxslarda subsidiar javobgarlik tizimi nazarda tutilgan, shuningdek, 
agar taqsimlash balansi qayta tashkil etilgan yuridik shaxsning huquqiy vorisini 
aniqlash imkonini bermasa, yangi hosil bo’lgan yuridik shaxslarning qayta tashkil 
etilgan yuridik shaxsning majburiyatlari bo’yicha solidar javobgarligi ham nazarda 
turilgan. Tugatilayotgan yuridik shaxsning mulki kreditorlarning talablarini to’liq 
qondirish uchun yetarli bo’lmagan taqdirda, u kreditorlar orasida qondirilishi lozim 
bo’lgan talablar summalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Shuningdek 
kreditorga, tugatish komissiyasi talablarni qo’yish muddati tugaganidan so’ng 
qo’yilgan talablarni qondirishni rad etgan yoki ularni ko’rib chiqishdan bosh tortgan 
hollarda, tugatish komissiyasiga nisbatan da’vo bilan sudga murojaat etish huquqi 
ham berilgan. 
Nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqiy tabiati ularning cheklangan 
huquq layoqati bilan ifodalanadi. Huquqlayoqatlilik tashkilot qaysi maqsadda 
tashkil etilishi va yo'naltirilishi yuzasidan cheklanadi. Aynan ushbu jihat nodavlat 
notijorat tashkilotlarini tijorat tashkilotlaridan farqlab, kreditorlar talablari 
qondirilganidan keyin qolgan mol-mulk taqdirini belgilaydi.
Kreditorlarning talablari qondirilganidan keyin qolgan mol-mulk tashkilot 
qatnashchilari (a'zolari), shuningdek rahbar organlarning a'zolari yoki nodavlat 
notijorat tashkilotlarining xodimlari o'rtasida taqsimlanishi mumkin emas hamda 

---

undan belgilangan tartibda foydalaniladi
33
. Ko'rinib turibdiki, Fuqarolik Kodeksida 
keltirilganidek, kreditorlar talablari qondirilganidan qolgan mol-mulk yuridik 
shaxsning birinchi turi–tijorat tashkilotlari ta'sischilari o'rtasida ashyoviy va 
majburiy huquq asosida topshiriladi, aksincha yuridik shaxsning ikkinchi turi- 
notijorat tashkilotlari o'rtasida esa bunday mol-mulk bo'linishi mumkin emas va u 
belgilangan maqsad doirasida foydalaniladi. Xuddi shunday huquqiy norma 
,,O'zbekiston Respublikasining Jamoat fondlari to'g'risida''gi Qonunining
37-moddasida o'z aksini topgan. 
Fondning kreditorlar talablari qondirilanidan keyin qolgan mol-mulki 
fondning muassislari (muassisi), shuningdek fondning va'siylik kengashi, 
boshqaruvi, taftish komissiyasi a'zolari yoki fond xodimlari o'rtasida taqsimlanishi 
mumkin emas va undan fond ustavida nazarda tutilgan tartibda, fondni tashkil 
etishdan ko'zlangan maqsadlarda va (yoki) xayriya maqsadlarida foydalaniladi
34
. 
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 55 moddasi nodavlat notijorat 
tashkilotlarining tugatilish vaqtini aniqlashga bagishlangan. Unga ko'ra, yuridik 
shaxsning tugatilishi haqidagi yozuv yuridik shaxslarning yagona davlat reestriga 
kiritib qo'yilganidan so'ng yuridik shaxsni tugatish tamomlangan, yuridik 
shaxsning faoliyati esa tugagan deb hisoblanadi. 
Nodavlat notijorat tashkilotini tugatish to'g'risidagi yozuv uni davlat 
ro'yxatidan o'tqazgan adliya organi tomonidan quyidagi hujjatlar asosida yuridik 
shaxslarning yagona davlat reestriga kiritiladi: 
- nodavlat notijorat tashkilotini tugatish to'g'risidagi yozuvni yuridik shaxslarning 
yagona davlat reestriga kiritish to'g'risidagi ariza (ixtiyoriy ravishda tugatilayotgan 
taqdirda); 
- tegishli organning nodavlat notijorat tashkilotini tugatish to'g'risidagi qarori; 
nodavlat notijorat tashkilotining ustavi va boshqa ta'sis hujjatlari hamda u davlat 
ro'yxatidan o'tganligi to'g'risidagi guvohnoma; 
33
O’zbekiston Respublikasi Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risidagi Qonuni………
34
O’zbekiston Respublikasi Jamoat fondlari to’g’risidagi Qonuni………

---

-tugatish balansi yoki topshirish hujjati yoxud taqsimlash balansi. 
Demak, yuqorida keltirganimizdek yuridik shaxsning tugatilishi haqidagi 
yozuv yuridik shaxslarning yagona davlat reestriga kiritib qo'yilganidan so'ng 
yuridik shaxsni tugatish tamomlangan, yuridik shaxsning faoliyati esa tugagan deb 
hisoblanadi. Aynan ushbu vaqtdan boshlab, yuridik shaxs-nodavlat notijorat 
tashkiloti o'zining fuqarolik huquqi sub'yekti sifatidagi mavjudligini yo'qotgan deb 
hisoblanadi. 
Nodavlat notijorat tashkilotlari davlat reestridan chiqarilganidan so'ng 
quyidagi harakatlar sodir etiladi: 
-ushbu nodavlat notijorat tashkiloti statistika organlari hisobidan chiqariladi; 
-byudjetdan tashqari fondlar hisobidan chiqariladi; 
-nodavlat notijorat tashkilotining hisob raqamlari yopiladi; 
-nodavlat notijorat tashkilotining muhri yo'q qilinadi. 
Amaliyotda nodavlat notijorat tashkilotini tugatish jarayonida quyidagi 
hujjatlar talab etiladi: 
-ta'sis hujjatlari (ustav va ta'sis shartnomasi); 
-ro'yhatga olinganligi to'g'risidagi guvohnoma; 
-stir guvohnomasi; 
-bosh direktorning tayinlanishi to'g'risidagi qaror; 
-tugatish komissiyasi tarkibi. 
,,Nodavlat notijorat tashkilotlari to'g'risida''gi qonunning 20-moddasiga 
binoan, nodavlat notijorat tashkilotlari uning yuqori organi qarori bilan 
birlashtirish, qo'shib olish, ajratib yuborish va tubdan qayta tashkil etish asosida 
qayta tashkil etadi. O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 49-moddasiga 
muvofiq, yuridik shaxsni qayta tashkil qilish (birlashtirish, qo'shib olish, bo'lish, 
ajratib yuborish va tubdan qayta tashkil etish) uning muassislari (qatnashchilari) 
yoki yuridik shaxsning ta'sis hujjatlariga ega vakolatli organi qarori asosida amalga 
oshiriladi. Yuridik shaxs qonunda belgilangan tarzda tarkibidan br yoki bir necha 
yuridik shaxslarni ajratib yoki bo'lib olish shaklida qayta tashkil etilishi vakolatli 

---

davlat organlari yoki sud qarori asosida amalga oshiriladi. Agar yuridik shaxs 
muassislari (qatnashchilari) vakolat bergan organ yoki yuridik shaxs belgilangan 
muddatda yuridik shaxsni qayta tashkil etish to'g'risidagi ta'sis hujjatlarini 
tayyorlab, belgilangan muddatda yuridik shaxsni qayta tashkil etolmasa, sud 
tegishli davlat organi da'vosi bilan boshqaruvchini yuridik shaxs qilib belgilaydi va 
unga ushbu yuridik shaxsni qayta tashkil etishni amalga oshirishni topshiradi.
Boshqaruvchi tayinlangan vaqtdan boshlab yuridik shaxs ishini boshqaruvchi 
vakolati unga o'tadi. Boshqaruvchi sudda yuridik shaxs nomidan chiqadi, ajratish 
balansini tuzadi va uni yuridik shaxsni qayta tashkil etish to'g'risidagi boshqa ta'sis 
hujjatlari bilan birga sudda ko'rib chiqish uchun topshiradi. Sud tomonidan ushbu 
hujjatlarning tasdiqlanishi yangidan tashkil etilgan yuridik shaxsning davlat 
ro'yhatidan o'tishi uchun asos bo'ladi. Qonunda yuridik shaxslar birlashtirish, 
qo'shib olish yoki tubdan qayta tashkil etish shaklida qayta tashkil qilinishi faqat 
vakolatli davlat organlarining roziligi asosida amalga oshirilishi ham ko'rsatilgan.
Yuridik shaxs davlat ro'yhatidan yangidan tashkil etilgan yuridik shaxs sifatida 
o'tgach, qayta tashkil etilgan yuridik shaxs sanaladi. Qo'shib olish shaklida qayta 
tashkil etilishi bundan mustasno. Yuridik shaxsga unga boshqa yuridik shaxsni 
qo'shib olish shaklida tashkil etilganida o'sha yuridik shaxsning faoliyati 
to'xtatilgani to'g'risidagi yozuv yagona davlat reestrida qayd qilingan vaqtdan 
e'tiboran qayta tashkil etilgan hisoblanadi. Qayta tashkil etilgan nodavlat notijorat 
tashkilotlari Nizomini ro'yhatga olish belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 
Nodavlat notijorat tashkilotlari tugatilganda O'zbekiston Respublikasi Mehnat 
Kodeksi 109-moddasiga binoan, xodimlarga mehnat shartnomasi to'xtatilishi 
(muddatsiz) munosabati bilan ishdan bo'shaganida o'rtacha oylik ish haqqidan kam 
bo'lmagan miqdorda pul mablag'i beriladi. O'zbekiston Respublikasi Mehnat 
Kodeksi 104 moddasiga binoan, zudlik bilan tuzilgan mehnat shartnomasida 
tomonlar shartnoma muddatidan oldin to'xtatilganida ish beruvchi jarima to'lashi 
to'grisida ko'rsatilsa va ish beruvchi tashabbusi bilan ish to'xtatilsa, bunda ish 
bajaruvchi aybdor bo'lmasa, ish beruvchi jarima to'laydi. Shuni e'tiborga olish 

---

kerakki, O'zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi 67-moddasiga binoan, 
tashkiloti tugatilishi munosabati bilan xodimlar bilan mehnat shartnomasi 
to'xtatilsa, ularga ikki oydan ko'p bo'lmagan muddatda o'rtacha ish haqi saqlanib 
qolinadi. Agar xodimlar mehnat shartnomasi to'xtatilganidan keyin o'n kun taqdim 
kuni mobaynida ish qidirayotgan shaxs sifatida mahalliy mehnat organida 
ro'yhatdan o'tsa, ular mahalliy mehnat organi tomonidan bu haqda berilgan 
ma'lumotnoma asosida avvalgi ish joyidan uchinchi oyda ham o'rtacha ish haqi 
miqdorida nafaqa oladi. 

---

Ikkinchi bob bo’yicha Xulosa. 
Ilmiy ishda nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish shartlari va asoslarining 
tushunchalari va tasnifini tadqiq qilishga jiddiy e’tibor qaratilgan. Shu bois 
tadqiqotchi shuni ta’kidlaydiki, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 53-57
moddalari tahlilining ko’rsatishicha, yuridik shaxsni tugatish haqida qaror kim 
tomonidan qabul qilinganligidan va qaysi shaklda amalga oshirilishidan qat’iy 
nazar, tugatishning shartli ravishda bir necha bosqichga bo’lish mumkin bo’lgan 
umumiy tartibi mavjud. Va bunda, har bir bosqichda yuridik shaxs shaklida ifoda 
etilgan huquqiy munosabatlar tugaydi, degan taxmin deyarli to’liq o’z tasdig’ini 
topadi. 
Adabiyotda mustahkam o’rin olgan yuridik shaxsning tugatilishi asoslarining 
tasnifi-bu yuridik shaxsni tugatish usullariga qarab ajratilishidir. Bunda yuridik 
shaxs ixtiyoriy tugatilishining asoslari va majburiy tugatilishi asoslari ajratiladi. 
Lekin ushbu tasnif na tugatish va asoslarining huquqiy tabiatini ochib beradi, na 
tugatishning o’zining mohiyatini tushuntirib beradi. Shu bois ko’rsatilgan yuridik 
faktlarning an’anaviy tasnifiga murojaat etish lozim bo’ladi, unga muvofiq 
harakatlar , avvalambor, huquqiy va huquqqa zid harakatlarga ajratiladi. Yuridik 
shaxslarning tugatilishi asoslariga bunday yondashuv, haqiqatda ham ularning 
ba’zilari huquqiy harakatlar, boshqalari esa ob’yektiv-huquqqa zid ekanligini 
ko’rsatadi. Shundan kelib chiqqan holda, tugatishning o’zi huquqiy harakat natijasi 
bo’lishi yoki sanksiya rolini bajarishi mumkin. Shu vaqtning o’zida, sanksiyalar 
fuqarolik huquqida turli huquqiy tabiatga ega bo’lishi mumkinligini hisobga olish 
lozim. Xususan, ular fuqarolik huquqlari va qonun bilan himoya qilinadigan 
manfaatlarini tiklash vazifasinigina bajargan holda, ularni himoya qilish choralari 
bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, fuqarolik huquqida sanksiyalar, nafaqat 
buzilgan huquqlarni tiklashga, balki huquqbuzarga qo’shimcha majburiyatlarni 
yuklashga yoki uni mavjud huquqdan mahrum etishga qaratilgan javobgarlik 
choralari ham bo’lishi mumkin.

---

Yuridik shaxs umuman olganda va uni tugatish jarayoni, xususan tabiiy 
qonunlarga bo’ysunmaydi va butunlay inson ixtiyorida bo’ladi. Shuning uchun 
nodavlat notijorat tashkilotining tugatilishi asnosida doim harakat yotadi. Yuridik 
shaxsni tugatishning istalgan asosini olaylik, uning har biri ixtiyoriy irodali aktdir. 
Masalan, yuridik shaxsning tugatilishiga u tashkil etilgan muddatning yakunlanishi 
emas, balki ta’sischilarning (yoki organning) shu muddat yakunlanganligi sababli 
qabul qilingan qarori olib keladi (O’zbekiston Respublikasi 53-moddasi 2-qism 2-
xatboshi). 
Tadqiqotchi, tadqiqotning ma’lumotlarini nodavlat notijorat tashkilotlarini 
tugatish asoslari yuzaga kelishiga sabab bo’ladigan u yoki bu shartlarini ajratish 
qismida umumlashtirar ekan, shunday shartlarning shaxsiy tasnifini taklif etadi. 
Shunday qilib, nodavlat notijorat tashkilotining o’zining xususiyatlariga qarab 
shartlar 
quyidagilar 
bo’lishi 
mumkin: 
a)alohida 
mulkning 
ob’yektiv 
yetishmovchiligi; b) nodavlat notijorat tashkiloti ishtirokchilarining zaruriy 
sonining yo’qligi; nodavlat notijorat tashkiloti tomonidan amalga oshiriladigan 
faoliyatning nuqsoniga qarab esa shartlar quyidagilar bo’lishi mumkin: a) ta’sis 
hujjatlarida nazarda tutilgan faoliyatning amalga oshirilmasligi; b) qonunchilik 
bilan ta’qiqlangan faoliyat turining yuritilishi. 
Muallif nodavlat notijorat tashkilotlarining ta’sischilar (ishtirokchilar) qarori 
bo’yicha, ya’ni ixtiyoriy ravishda tugatilishi jarayonining xos xususiyatini chuqur 
tahlil qiladi. Shunga bog’liq ravishda, ixtiyoriy tugatilish asoslari tushunchasining 
o’zi ichki ziddiyatlidir, chunki tugatish ixtiyoriy bo’lsa, unga asos bo’lib faqat 
nodavlat notijorat tashkilotining ta’sischilari (ishtirokchilari) yoki organining 
qonunda belgilangan tartibda bildirilgan ixtiyori bo’lishi lozim, bu ixtiyoriy 
tugatish asosida muayyan yuridik oqibatlarga erishishga qaratilgan huquqiy 
harakat sifatida yuridik akt (bitim) yotadi, deb qayd etadi. Shu vaqtning o’zida 
yuridik faktlar ta’limotiga binoan, yuridik aktlar bir tomonlama, ikki tomonlama 
va ko’p tomonlama aktlar (shartnomalar) ga bo’linadi. Turli tashkiliy-huquqiy 
shaklda bo’lgan yuridik shaxslarni ixtiyoriy tugatish asoslarining tahlili shuni 

---

ko’rsatadiki, ixtiyoriy tugatish asoslari bo’lib bir tomonlama bitimlar va 
shartnomalar chiqishi mumkin. Bu quyidagilar bilan tushuntiriladi: ba’zi yuridik 
shaxslarning asosida ikki yoki ko’p tomonlama bitim (ta’sis shartnomasi) yotadi, 
boshqalarining esa –o’zgalar tomonidan tasdiqlangan ustav yotadi, uning 
tasdiqlanishi faktining o’zi ko’proq bir tomonlama bitimga to’g’ri keladi, 
uchinchilarining asosida esa-bir vaqtning o’zida ham ta’sis shartnomasi, ham ustav 
yotadi. 
Tadqiqotchi nodavlat notijorat tashkiloti organi tomonidan ixtiyoriy 
tugatilishi to’g’risidagi qarorni qabul qilish muammosiga murojaat etadi. Bunda, 
qonunchilik tugatishga rozi bo’lmagan ishtirokchilar uchun ma’lum bir kafolatlar 
belgilangan bo’lishi lozimligi qayd etiladi, ular, birinchidan, tugatish yuridik 
shaxsning oliy organi-ishtirokchilarining umumiy yig’ilishi tomonidan qabul 
qilinishida, shu bois ularning har biri uni muhokama etishda va qabul qilishda 
qatnashishga haqli ekanligida; ikkinchidan, bu qaror vakolatli ko’pchilik ovoz 
bilan (masalan matlubot kooperativlarida uchdan ikki qismi bilan) qabul 
qilinishida va nihoyat, bu qaror ustidan sudga shikoyat bilan murojaat etish 
mumkinligida ifoda bo’ladi
.
Ilmiy ishda jiddiy e’tibor boshqa tashkiliy-huquqiy shakldagi, shu jumladan 
jamoatchilik 
va 
diniy 
tashkilotlar 
(birlashmalar), 
nodavlat 
notijorat 
tashkilotlarining assosiasiyalari va ittifoqlari, nodavlat notijorat hamkorliklarining 
ixtiyoriy tugatilishiga xos xususiyatlariga ham qaratilgan. Bunda amaldagi 
fuqarolik qonunchiligi, shunday tashkilotlarning ixtiyoriy tugatilishining jarayoni 
masalalarini a’zolikka asoslangan tashkilotlar sifatida qabul qilib tartibga solib, 
tugatish to’g’risidagi qarorga yuridik kuchni berish uchun yetarli bo’lgan ovoz 
berish me’zonlarini belgilamasligiga urg’u beradi. Shu sababli fuqarolik 
qonunchiligining qo’llanilishining bir xil amaliyotini ta’minlash maqsadida, 
“Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida”gi Qonunni takomillashtirish borasida 
aniq takliflarni ifodalaydi. 

---

Magistrant ishida nodavlat notijorat tashkilotlarining sud qaroriga binoan, 
ya’ni majburiy ravishda tugatilishi asoslari va jarayoni har tomonlama tadqiq 
qilingan. Shunga bog’liq ravishda, tadqiqotchi, qaror yuridik shaxsning 
ishtirokchilari (ta’sischilari) yoki organi tomonidan, yoxud sud tomonidan qabul 
qilinishi mumkinligini qayd etadi. Tugatish to’g’risidagi kim tomonidan qabul 
qilinganligiga bog’liq ravishda, ushbu bosqich tugatish uchun asoslar belgilanishi 
bilan kechishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotini tugatish to’g’risidagi ariza 
sudga davlat otgani yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organi tomonidan, 
xususan prokuror tomonidan kiritiladi. Tugatish asoslarini belgilash majburiy 
tugatish hollariga xosdir, bunda tugatish to’g’risidagi qaror yuridik shaxsning 
ishtirokchilari (ta’sischilari) yoki organi tomonidan emas, balki sud tomonidan 
qabul qilinadi. 
Yuridik shaxsni tugatish to’g’risidagi qaror tugatish komissiyasi zimmasiga 
bosma 
nashrlarda 
nodavlat 
notijorat 
tashkilotining 
tugatilishi, 
uning 
kreditorlarining talablarining qo’yilishi tartibi va muddatlari haqida e’lon chiqarish 
majburiyatini yuklaydi. Tugatish komissiyasi yoki tanlovli boshqaruvchi 
tayinlangan paytdan e’tiboran unga tugatilayotgan shaxsni boshqarish bo’yicha 
barcha vakolatlar o’tadi, yuridik shaxsning ishtirokchilari va organlarining esa 
bunday vakolatlari tugaydi. Agar kreditorlarning talablarini qondirishga pul 
mablag’lari yetarli bo’lmasa, ushbu talablar nodavlat notijorat tashkilotlarining 
oshkora savdolarida sotiladigan mulki hisobidan qondiriladi. Tugatishdan so’ng 
qolgan mulk unga nisbatan ashyoviy huquqqa ega bo’lgan yuridik shaxsning 
o’ziga nisbatan majburiyat huquqiga ega bo’lgan shaxslarga beriladi. Agar shu 
paytga kelib yuridik shaxsning mulki bo’lmasa, tegishli huquq va majburiyatlar 
tugagan, deb hisoblanadi. Nodavlat notijorat tashkilotlarining mulki esa, umumiy 
qoidalarga binoan, shu tashkilot tashkil etilgan va belgilangan maqsadlarda 
foydalaniladi, agar buning imkoni bo’lmasa-davlat foydasiga aylantirilishi 
mumkinligi belgilangan. (“Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida”gi qonunning 
36-moddasi hamda “Jamoat birlashmalari to’g’risida”gi qonunning 22-moddasi). 

---

 Xulosa 
Ushbu dissertatsiya monografiya ishi bo’lib, unda izchillik bilan quyidagi 
ilmiy amaliy masalalar hal etilgan: ham bugungi kunda, ham oldingi paytlarda 
nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqiy holatini tartibga soluvchi mahallliy va 
xorijiy fuqarolik qonunchiligi tizimi o’rganildi; amaldagi fuqarolik qonunchiligini 
tanqidiy tahlil qilish asosida tugatish tushunchasining huquqiy tabiati, shuningdek 
tavsifi tadqiq qilindi; fuqarolik qonunchiligi va fuqarolik huquqi nazariyasi 
qoidalarini inobatga olgan holda notijorat tashkilotlarini tugatish asoslarining 
yuzaga kelishi shartlarining tushunchalari va ilmiy tasnifi ishlab chiqildi; nodavlat 
notijorat 
tashkilotlarining 
tugatilishining, 
shu 
jumladan 
ta’sischilarning 
(ishtirokchilarning qaroriga), sudning qaroriga binoan tugatilishining alohida 
jarayonlarining tanqidiy tahlili o’tqazildi; nodavlat va notijorat tashkilotlarini qayta 
tashkil etish va tugatishning o’zaro munosabatlarining masalalari har taraflama 
tadqiq qilindi, nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish masalalarini tartibga 
soluvchi zamonaviy fuqarolik qonunchiligini takomillashtirish bo’yicha, fuqarolik 
huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining huquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan 
manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan muayyan takliflar ishlab chiqildi va 
boshqalar. 
Tadqiqot ishida shuningdek nodavlat notijorat tashkilotlarini fuqaroviy 
munosabatlarning boshqa ishtirokchilaridan tamoman farqlaydigan ularning 
huquqiy sub’yektliligi spesifikasi qayd qilinadi. Bu, avvalambor nodavlat notijorat 
tashkilotlarining huquqiy sub’yektliligi-bu ma’lum bir shartlarga rioya etgan holda 
tadbirkorlik faoliyatini yuritish imkoniyati bilan fuqaroviy huquqiy munosabatlar 
ishtirokchisi bo’lishning yuridik jihatdan ta’minlangan imkoniyati ekanligida aks 
etadi. Ushbu shartlarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik faoliyati tashkilotning 
maqsadlariga erishish uchun xizmat qilishi lozim, ya’ni uning moddiy-texnik 
bazasi mustahkamlanishi, tashkilot maqsadlari yo’lida ishlatiladigan mulkning 

---

shakllanish manbasi bo’lishi lozim; tashkilot maqsadlariga mos bo’lishi hamda 
uning ustavida belgilangan huquqiy layoqati chegaralaridan chiqmasligi lozim. 
Ilmiy ishda nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish va qayta tashkil etish 
jarayonlari o’zaro bog’lanishlari har tomonlama tadqiq qilinadi. Tadqiqotchi, ba’zi 
mualliflar tugatish qayta tashkil qilishning turlaridan biri ekanligi fikrida, 
boshqalari esa-tugatish yuridik shaxs faoliyatining to’xtatilishining alohida shakli 
ekanligi fikrida ekanligini ta’kidlab, ushbu masala bo’yicha ilmiy bahs-
munozaralarga murojaat etadi. Nizolar asosan huquqiy vorislik atrofida olib 
borilmoqda, chunki boshqa barcha alomatlar bo’yicha qayta tashkil qilish va 
tugatish bir-biriga mos tushadi. O’z navbatida, tugatish nodavlat notijorat 
tashkilotida huquqiy vorislikning amalga oshishi holatiga yo’l qo’yadi (masalan, 
hayot va sog’liqqa yetqazilgan zararni qoplashda va boshqalar). 
Muallif tugatish tushunchasini ishlab chiqish hech bo’lmaganda uning 
ob’yektining mohiyatini, ya’ni yuridik shaxsning o’zini qisqa tahlil qilishsiz juda 
mushkul ekanligiga, chunki mavjud e’tirofning misollar bilan keltirilgan 
ziddiyatlarni bartaraf etish aytib o’tilgan tahlilsiz mumkin emasligiga alohida 
e’tibor qaratadi. Yuridik shaxs borasida yangi nazariyani ishlab chiqishga da’vo 
qilmagan holda shuni qayd etish lozimki, bugungi kunda yuridik shaxsning 
fuqarolik huquqiga ma’lum bo’lgan barcha nazariyalari ilmiy nuqtai nazardan 
maqbul bo’lgan biror bir tasnifga solinmagan. Shu tariqa, zamonaviy yuridik ilmda 
yuridik shaxsning ma’lum nazariyalarining tarixiy talqini keng tarqaldi, bunda ular 
u yoki bu g’oyaning rivojlanishi yo’nalishida emas, balki uning u yoki bu 
modifikasiyasining shakllanishi sanasiga, yoki muallif tomonidan u yoki bu 
pozisiya tarafdori ekanligi borasidagi mulohazalariga qarab joylashadi. 
Nodavlat notijorat tashkilotining tugatilishini shunday tashkilot faoliyatining 
fuqarolik qonunchiligida nazarda tutilgan asoslarda va tartibda ixtiyoriy yoki 
majburiy ravishda to’xtatilishi, deb e’tirof etish mumkin, degan xulosa asoslantirib 
beriladi. Tugatishni aynan yuridik fakt, deb e’tirof etish lozimligi “Yuridik 
shaxslarning va yakka tartibdagi tadbirkorlikni davlat ro’yxatidan o’tqazish 

---

to’g’risida”gi qonunning 20 moddasi qoidalari bilan tasdiqlanadi, unga muvofiq 
ro’yxatdan o’tkaquvchi organ tegishli ravishda xabardor etilganidan so’ng, reestrga 
yuridik shaxs tugatish jarayonida ekanligi haqida yozuv kiritiladi. 
Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 53-moddasida, 
yuridik shaxsni tugatish-uning huquq va burchlari huquqiy vorislik tartibida 
boshqa shaxsga o’tmasdan bekor qilinishiga olib kelishida namoyon bo’lishi 
belgilangan. Ushbu norma Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 61-
moddasida ham o’z ifodasini topgan. Biroq O’zbekiston Respublikasi “Nodavlat 
notijorat tashkilotlari to’g’risida”gi Qonunda nodavlat notijorat tashkilotlarini 
tugatish tushunchasi keltirilmagan. Yuqorida keltirilgan barcha fikrlarni inobatga 
olgan holda, nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish tushunchasini kiritish 
lozimligi taklifini kiritamiz. Demak, Nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish-bu 
nodavlat notijorat tashkilotlari muassislari (ishtirokchilari)ning yoki ta’sis 
hujjatlari bilan tugatishga vakolat berilgan yuridik shaxs organining hamda 
sudning qaroriga asosan uning huquq va burchlari huquqiy vorislik tartibida 
boshqa shaxsga o’tmasdan bekor qilinishi va bunday turkumdagi tashkilotlarning 
fuqarolik huquqi sub’yekti sifatidagi o’z faoliyatini batamom to’xtatishidir.
Tadqiqotchi tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarini tugatish hamda 
ushbu jarayonni tartibga soluvchi qonunchilikni takomillashtirish borasida 
quyidagi bir necha taklif va mulohazalar ilgari suriladi: