Nókis filialí Kаypnazarov S. G., Maxambetova U., Dauletmuratova R

3-súwret. Aymaqlıq standartlastırıw hám metrologiya basqarmaları (SMB)nıń
Úlgili dúzilmesi.

Direktor

Direktordıń ilimiy isler boyınsha orınbasarı

Ilimiy xatker (1 shaxs)

Finans-ekonomika bólimi (2 shaxs)

Standartlastırıw, klassifikaciyalaw hám kodlastırıw bólimi (4 shaxs)

Qánigelik asırıw orayı*

Ulıwma bólim (1 shaxs)

Sertifikatlastırıw bólimi (3 shaxs)

Metrologiya, terminologiya hám atamalar bólimi (4 shaxs)

Xızmetkerlerdiń sheklengen jámi sanı – 23 shaxs, sonıń ishinde: basqarıw xızmetkerleri – 18 shaxs, xızmet kórsetiwshi xızmetkerler - 3 shaxs, texnikalıq xızmetkerler - 2 shaxs.

*Finanslastırıw xojolıq iskerligin analinetuģın óz qárejetleri esabına ámelge asırıladı.

4-súwret. Standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw ilimiy-izertlew
Institutınıń dúzilmesi.

Direktor

Etalonlardı saqlawshılar (4 shaxs)

Buxgalteriya (1 shaxs)

Xızmetkerlerdiń sheklengen jámi sanı - 8 shaxs, sonıń ishinde: basqarıw xızmetkerleri - 6 shaxs, xızmet kórsetiwshi xızmetkerler - 1 shaxs, texnikalıq xızmetkerler - 1 shaxs.

3-ámeliy shınıģıw. Shamalardıń xalıqaralıq birlikler sisteması

Jumıstıń maqseti:

• Shamalardıń xalıqaralıq birlikler sistemasın úyreniw

Metrologiyanıń tiykarģı túsiniklerinen biri fizikalıq shamalardıń birlikleri.

Ólshew processinde ólshenip atırģan shamasonday fizikalıq shama menen salıstırıladı, oģan birge teń bolģan mánis beriledihám ol fizikalıq shamabirligi yaki ólshew birligi delinedi. Metrologiyanıń tiykarģı túsiniklerinen biri fizikalıq shamalardıń birlikleri.
Fizikalıq shamanıń ólshew birliginep, tiyisli fizikalıq shamanı muģdar jaģinen bahalaw ushın kelisimge muwapıq tiykar sıpatında qabıllanılģan fizikalıq shamaģa aytıladi.
Fizikalıq shamalardıń birlikleri birlikler sisteması tiykarında klassifikaciyalanadı.
Ģárezli texnikasında, tiykarınan elektr hám magnit fizikalıq shamalardan paydalanıladı.
1961 jıl 1 yanvardan GOST 9867-61 Mámleketlik standartınamuwapıq “Qalalar aralıq birlikler sisteması” qabıl etildi. Ol SI dep ataladı.
GOST 8 417-81 ge muwapıq SI sisteması 7 fizikalıq shamadan ibarat.

T/n	Shama	Belgileniwi	Ólshew birligi	Atalıwı
1 2 3 4 5 6 7	waqıt uzınlıq massa zat muģdarı jaqtılıq kúshi tok kúshi termodinamikalıq temperetura	t l m µ J I T	[s] [m] [kg] [mol] [kd] [A] [K]	sekund metr kilogramm mol kandalla amper kelvin

2 qosımsha birlikkede iye.

1 [rad], radian – tegis múyesh
2 [Sr], stradian – fazalıq múyesh
SI - tiykarģı birliklerinen fizikalıq ańlatpalar járdeminde paydalanǵan qosımsha birlikler tuwındılı birlikler delinedi.

1 [Kl], kulon –q-elektr zaryad muģdarı;

2 [V], Volt -U-elektr kernewi;
3 [Om], – R-elektr qarsılıģı ;

4. 
   [Gn], Genri –L-ózara induktivlik;
   
5. 
   [Tl], Tesla –V-magnit indukciyası;
   
6. 
   [Vb], Veber –F-magnit aģımı;
   
7. 
   [W], Watt -R-quwatlılıq;
   
8. 
   [J], Djoul A, W, Q –jumıs, energiya, jıllılıq muģdarı.
   

Elektr ólshewler sistemasına kirmegen logarıfmlikbirliklerden keń paydalanıladı.

Logarıfmlik birliklerden, kóbinese quwatlılıq, kernew hám tok boyınsha uzatıw dárejeleri anıqlanadı.
Sistemadan tısqarı birlikler.

T [Tera] = 10^12 G [Giga] = 10^9 M [Mega] = 10^6 K [Kilo] = 10^3 G [Gekto] = 10^2	K > 0
D [deci] = 10^-1 s [santi] = 10^-2 m [milliy] = 10^-3 mk [mikro] =10^-6 N [nano] = 10^-9 P [piko] = 10^-12 F[femto]= 10^-15 A [atto] = 10^-18	K < 0

Ģárez texnikasında sistemadan tısqarı bolģan ólshemsiz birliklerden paydalanıladı. Bul birliklerdi alıw dep birdey ólshemli eki shamanıń logarıfmi qatnasadı.

Sistemadan tısqarı bolģan birlikler ģárezli texnikasında keń qollanıladı.
1970 jıldan baslap birden-bir logarıfmlikbirlik Aleksandr Greyxem Bell - telefon jaratıwshısiniń húrmetine “Bell” kiritildi, ámelde basqa logarıfmlikbirlik “Neper” da qollanıladı. (GOST 24204-80).

Olar arasında tómendegi qatnas bar.

1 Np = 8.686 dB;
1 dB = 0.115 Np.

Uzatıw dárejesi R menen belgilenedi hám onıń járdeminde “Nep” hám “dB” larda kernew, tok quwatlılıq bahalanadı. Simli ģárezli texnikasında ólshewdiń absolyut, salıstırmalı hám ólshew dárejeleri bar.

Uzatıwdıń absolyut hám salıstırmalı dárejelerinen dárejeler diagrammasın qurıw da paydalanıladı.
“Normal” generatordıń parametrleri:


f = 800 Hz ;
R₀ = “0” Np ; R = 1 mW;
R₀ = 600 Om ;
EDS= 1,55 V


P₀- absolyut nolınshıdáreje. Bul dáreje 1 mW aktiv quwatlılıq ushın qabılatılģan.
Ólshew qátelikleri tómendegishe klasıfikaciyalanadı.
1. Qátelikler sáwleleniw xarakterine qaray; (dawamlı, tosınarlı hám qopal qátelikler).
2. Sanlı ańlatılıw usiline qaray; (absolyut, salıstırmalı hám keltirilgen qátelikler).
3. Kiriw shamasınıń waqıt boyınsha ózgeriw xarakterine qaray; (statikalıq hám dinamikalıq).
4. Ólshenip atırģan shamaģa ģárezliligine qaray; (additiv hám multiplikativ).
5. Átirap-ortalıq parametrleriniń tásırıne qaray (tiykarģı qosımsha).
1. Dawamlı qátelikdelingende, tek bir shamanı qayta-qayta ólshegende ózgermes bolıpqalatuģın yaki bazı nızam boyınsha ózgeretuģın ólshew qáteligi túsiniledi. Olar anıq manıs áwelgigeiye boladı, olardı dúzetiwler kiritiw jolı menen joģaltıw múmkin.
Shamanı ólshew nátiyjesinde alınģan mániskede sanlı qátelikti joģaltıw maqsetinde qosılatuģın mánis dúzetpe dep ataladı.
Qátelikler: a) instrumental (ólshew ásbapları);
b) ólshew usılı;
v) sub’ektiv (anıq emes oqıw);
g) ornatıw;
d) metodikalıq qáteliklerge bólinedi.


Instrumental qátelik delingende, qollanılıp atırģan ólshew ásbapları qáteliklerge ģárezli bolģan ólshew qátelikleri túsiniledi, bul qátelik dúzetpe kiritiw usılı menen joģaltıladi. Texnikalıq ólshew ásbaplarınıń instrumental qáteliklerin joģltıp bolmaydı, sebebi bul ásbaplar dúzetiwler menen támiyinlenbeydi. Ólshew usılı qáteligi, delingende usıldıń jetilispegenligi nátiyjesinde kelip shıģatuģın qátelik túsiniledi. Bul qátelik ólshew quralı, atap aytqanda, ólshew qurilmesı, bazıde bolsa, ólshew nátiyjesi qáteliklerin bahalawda itibarģa alınıwı lazım. Sub’ektiv qátelikler - baqlawshınıń shaxsiy qásiyetlerinen máselen, bazı signal berilgen waqıttı belgilewde keshıǵıw yaki asıģıwdan, shkala bir bólim jumıs shegarasında kórsetıwdı natuwrı jazıp alıwdan hám basqolardan kelip shıģadı. Ornatıw qáteligi – ólshew ásbabı kórsetiwiniń shkala baslanģishmánisine natuwrı ornetiliwi nátiyjesinde yaki ólshew quralın itibarsızlıq penen, máselen, vertikal yaki gorizontal boyınsha ornatilmewı nátiyjesinde kelip shıģadı. Ólshew metodikası qátelikleri shamalardı ólshew shártleri metodikası menen ģárezli bolģan waqıt qollanıp atırģan ólshew ásbaplarına ģárezli bolmaģan qáteliklerden ibarat. Ásirese, anıq ólshewlerdi orınlawda ólshew nátiyjesinde sanlı qátelikler biraz buzılıwı múmkin.
Tosınarlı qátelik delingende, tek, bir shamanı qayta-qayta ólshew dawamında tosınan ózgeriwshi ólshew qáteligi túsiniledi. Bul qátelik barligin tek bir shamanı birdey itibar menenqayta-qayta ólshengende ģana seziw múmkin.
Eger hár bir ólshew nátiyjesi basqalarınan parıqlansa, ol halda tosınarlı qátelik bar boladı. Sol qáteliklerdi bahalaw itimallıqlar teoriyası hám matematikalıq statistika teoriyasına tiykarlanģan bolıp, olar ólshew nátiyjesi ólshenip atırģan shamanıń haqıyqıy mánisine jaqinlesiw dárejesin bahalaw metodların, qátelik itimallıq shegarasın bahalaw imkanın beredi, yaģnıy nátiyjeni anıqlaw, basqasha aytqanda, ólshenip atırģan shamanıń haqıyqıy mánisinebiraz jaqın mánisin tabıw hám bir eseli baqlaw nátiyjesin tabıw imkanın beredi.
Ólshewdiń qopal qáteligi delingende, berilgen shártler orınlańanda kútilgen nátiyjeden túpten parıq etetuģın ólshew qáteligi túsiniledi.
Joqarına aytılģanindey, ólshew nátiyjesi hesh qashan absolyut anıq yaki fizikalıq shamanıń túp mánisine teń bolmaydı. Buģan kóp faktlarsebep boladı.
2. Eger qátelik ólshenip atırģan shamanıń ólshew birliklerde ańlatılģan bolsa, bunday qátelik absolyut qátelik delinedi.