Nókis filialí Kаypnazarov S. G., Maxambetova U., Dauletmuratova R

5-ámeliy shinıǵıw. Bir anıqlıqtaǵı ólshew quralların analizlew hám salıstırıw.


Jumıstıń maqseti:
- Studentlerge etalonlardıń metrologik klassifikaciyasın kórgezbeli qurallar menen túsindırıw;
- G556 Laboratoriyası mısalında etalonlardı saqlaw, qollanıw hám salıstırıwdı student vizual kórgen túrde, kerekli kestelerdi toltırıw arqalı alǵan teoriyalıq bilimlerin bekkemlew.


Kerekli qurilme hám materiallar:
- Eki qıylı tárezi tası;
- kompyuter úskenesi;
- oqıw quralları.

1. 
   Teoriyalıq bólim
   

Shama birligin qayta tiklew hám saqlaw ushın mólsherlengen oǵada joqarı (metrologik) anıqlıqtaǵı arnawlı ólshew quralları etalon dep ataladı hám birlik ólshemin uzatıwda metrologik shınjırdıń joqarı zvenosı esaplanadı. Etalonniń konstrukciyası, onıń qásiyetleri hám birlikti qayta tiklew usılı usı shamanıń mánisi hám usı ólshewler salasında ólshew texnikasınıń rawajlanıw dárejesi menen anıqlanadı. Etalon bir-biri menen bekkem ģárezqan kemindeúshturǵınlıq, qaytalanıwshılıq hám salıstırıwshılıq belgilerine iye bolıwı kerek. Sanap ótilgen talaplardı orınlaw ushın etalonlıúskenelerda birlikti qayta tiklew, qaǵıyda boyınsha, hár túrli mámleketler arasında kelisilgen bólek bekkem reglamentlengen arnawlı (specifik) jol menen ótkeriledi. Etalonlar konstruktiv islenıwına hám quramine qaray tómendegilerge bólinedi. Etalon kompleks, jalǵız etalon, gruppalı etalon, etalon kompleksi. Etalon kompleks –fizikalıq shama birligi ólshemin qayta tiklew, saqlaw hám onı uzatıw ushın mólsherlengen ólshew qurallarınıń hám járdemshi úskeneleriniń kompleksinen quram tapqan etalon. Etalon kompleksine waqıt etalonı hám jiyilik etalonı mısal boladı. Bul etalonlar ceziyli generatorlardan (waqıt hám jiyilik birliklerin qayta tiklew ushın mólsherlengen), vodorodlı generatorlardan (olardıń úzliksiz islewinde waqıt shkalasın saqlaw funkciyasın atqaratuǵın waqıt hám jiyilik birliklerin saqlaw ushın qollanılatuǵın), kvant –mexanikalıq saatlar toparınan (waqıt shkalasın saqlaw ushın mólsherlengen) ibarat boladı. Etalon-kompleks quramına taǵı jiyiliktihám jalpı komplekstiń funkciyasın támiyinleytuǵın qurallardı ishki hám sırtqı salıstırıw ushın mólsherlengen apparaturalar kiredi.
Jalǵız etalon - birlikti qayta tiklew hám (yamasa) saqlaw ushın quramındabir ólshew quralı (ólshew, ólshew ásbabı, etalon úskene) bar bolǵan etalon. Jalǵız etalonǵa massa birligi etalonı-kilogramm mısal boladı (platınoırıdiyli taslar kórinisinde ámelge asırılatuǵın, bazı etalonlarda - polat taslar ).
Salıstırıw etalonı - qandayda bir sebepke kóre bir-biri menen tikkeley salıstırıp bolmaytuǵın etalonlardı salıstırıw ushın qollanılatuǵın etalon. Salıstırıw etalonına túrli mámleketlerde elektr kernewi birligi etalonlarınıń bir-biri menen óz-ara salıstırıw ushın isletiletuǵın turaqlı toktaǵı elektr kernewiniń joqarı stabilli elektron ólshewi mısal bola aladı.
Xalıq aralıq etalonlar - Milliy etalonlar menen qayta tiklenetuǵın hám saqlanatuǵın birlikler ólshemlerin muwapıqlastırıw ushın xalıq aralıq shártlesiw boyınsha tiykar retinde qabıl etilgen etalon. Mısal - Ólshewler hám táreziler xalıq aralıq byurosı (ÓTXB) da saqlanatuǵın kilogrammnıń xalıq aralıq tımsalı 1-shi ólshewler hám sistemalar bas konferenciyası (ÓTBK) de tastıyıqlanǵan.
Etalonlardıń salıstırıliwi - shamanı yamasa onıń tuwındılıq ólshemlerin qatnasıwshı -mámleket salıstırıw etalonlar járdeminde qayta tiklew nátiyjesinde anıqlanǵan ólshemleri ortasındaǵı koefficientti belgileytuǵın ámeller kompleksi bolıp tabıladı. Fizikalıq shamanıń, onıń eseli yamasa úlesli mánisleriniń ólshemin qayta tiklew, saqlaw hám uzatıw ushın mólsherlengen milliy (mámleket) etalonları salıstırıliwi kerek.
Salıstırıw ámelin ótkeriw zárúrligi haqqında qarardı metrologiya boyınsha xalıq aralıq hám regional shólkemlerdiń usınısların esapqa alǵan halda etalon - iye (mámleket) qabıl etedi. Milliy etalonni tekseriw (izertlew) hám qayta tiklenetuǵın birlik ólshemin anıqlaw boyınsha islerdiń májbúriy strukturalıq bólegi bolıp salıstırıw esaplanadı. Qaǵıydaǵa qaray, anıqlıq dárejesi birdey basqıshta bolǵan etalonlar salıstırıliwi kerek. Etalonlardıń salıstırıliwi tasılatuǵın etalonlar járdeminde ámelge asırıladı, bunday etalon bolmaǵan halda qatnasıwshımámleketler shártlesiwı boyınsha salıstırıw quralı saylanadı. Salıstırıw etalonı (salıstırıw quralı) turaqlılıq talaplarına muwapıq bolıwı kerek. Etalonlardı salıstırıliwi aylanba, radial yamasa kombinaciyalanǵan bolıwı múmkin. Salıstırıw túrin tańlaw (aylanba yamasa radial) salıstırıw etalonı (salıstırıw quralı)nıń turaqlılıǵına qaray ótkeriladi.


3. Jumıstı orınlaw tártibi
1. Etalon qanday úsh tiykarǵı belgilerge iye bolıwı kerek. Mısallar
menen tiykarlap beriń.
2. Jalǵız etalonǵa qanday birlikler mısal bola aladı, tárezi tası mısalında túsindırıń.


Qadaǵalaw sorawları
1. Mámleket etalon bazası ne?
2. Etalonlar ne ushın jaratıladı.
3. Milliy etalonlardıń salıstırıliwina qanday talaplar belgilengen Óz DSt 8. 014:2002 tiykarında túsindırıp beriń.