Муќаддима

Adabiyotlar:

1.Farg‘ona vodiysida XIX asr oxiri-XX asr boshlaridagi madaniy hayot. О‘zbekistonda ijtimoiy fanlar jurnali. Toshkent, 1984. 1-soni.

2.Usmonov Q va boshqalar. О‘zbekiston qaramlik va Mustaqqillik yillarida. T., О‘qituvchi, 1996.

3.Usmonov Q. О‘zbekiston tarixi. Milliy istiqlol davri. T., О‘qituvchi, 2003 y.

“Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida madaniyat” mavzusini yoritish jarayonida о‘qituvchi Ros­siya imperiyasining Turkistonda mustamlakachilikni kuchaytirish siyosatiga e’tibor qaratadi. Ular bu ishni turli vosita va usullar bilan olib bordi. Ana shu usullardan biri Turkiston о‘lkasiga rusiyzabon xalqlarni ommaviy suratda kо‘chirish, mahalliy halqni qorong‘ulik va zabunlikda caqlash edi.

Xalq maorifi tarmoqlari qattiq nazorat ostiga olindi, ruscha tartib-qoidalar joriy qilindi.

Imperiyaning Turkiston xalqlariga nisbatan «ma’rifatparvarlik» siyosatini Tashqi ishlar vazirligi amaldoridan birining e’tirofi aniq ifodalab beradi. U «О‘rta Osiyo xalqlari о‘z jaholatlari qorong‘uligida tentirashlari uchun ularni madaniyatdan yiroq tutish lozim», deb yozgan edi. (K.YE. Bendrikov. Ocherki po istorii narodnogo obrazovaniya v Turkestane (1865-1924). M., I960. Str. 27.)

Rus ma’muriyati mahalliy musulmon aholisining diniy e’tiqodi, his-tuyg‘usiga nisbatan dushmanlik kо‘zi bilan qarab, ularni «tuzemets» deb ataganlar va ikkinchi toifadagi fuqarolar sirasiga kiritganlar.

Rossiya imperiyasi ta’lim, fan va madaniyat sohasidagi siyosatini mustamlakachilik manfaatlariga buysundirgan edi.

XIX asrning ohirgi choragidan Turkistonda rus-tuzem maktablari tashkil topa boshladi. Ularni ochishdan asosiy maqsad mustamlaka о‘lkalari uchun tarjimonlar tayyorlash bо‘lib, rus amaldorlariga ruschani yaxshi bilgan kadrlar kerak edi. Shuning uchun bu maktablardagi asosiy ta’lim mahalliy bolalarni keng bilimdon qilib tarbiyalash emas, balki faqat rus tilini egallashga qaratilgan.

Rus-tuzem maktablarida о‘quv kuni ikki qismdan iborat bо‘lib, birinchi kismda ikki soatlik mashg‘ulotni rus о‘qituvchisi (о‘quv, yozuv, hisob buyicha), ikkinchi qismda saboqni о‘zbek muallimi olib borgan. Birinchi rus-tuzem maktabi 1884 yil 19 dekabrda Toshkentda tashkil etilgan. 1917 yil boshlarida hozirgi О‘zbekiston hududida shunday maktablarning 84 tasi faoliyat kо‘rsatgan. Mahalliy aholi uchun eski maktab hamda madrasalar asosiy ta’lim о‘choqlari bо‘lsada, ular bilan bir qatorda rus mustamlakachilari va musulmon mutaassiblari hohish va irodasidan qat’i nazar, yangi usul - jadid maktablari tashkil topa boshladi.

Turkistonni Rossiya imperiyasi bosib olganidan sо‘ng nima uchun rus olimlari о‘lkaning tabiati, tabiiy boyliklari, iqtisodi va tarixini о‘rganish ishlarini kо‘paytirganlar, degan savol bilan talabalarga murojaat qilinadi. Sо‘ngra ularning javoblari umumlashtirilib, mustamlakachi ma’murlarning bu sohani о‘rganishdan manfaatdorligini asoslab berish bilan birga, ilmiy jamiyatlar, muassasalarning tashkil topishi va о‘lkaning ilmiy jihatdan tadqiq etilishi ilm-fanning rivojiga turtki bо‘lganligi ta’kidlab о‘tiladi.

Umuman, bu davr ilm-fani, adabiyoti va san’atida Yevropa madaniyatining ta’siri kо‘zga tashlana boshladi.

Adabiyotning mazkur davriga nazar solinsa, iste’dodli о‘zbek shoir va adiblaridan Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz О‘tar, Xamza, Behbudiy, Fitrat, Abdulla Qodiriy kabilar yashab ijod qildilar. Qoraqalpoq adabiyotining yorqin namoyandalaridan Ajiniyoz va Berdaq shular jumlasidandir. Ular jamiyat illatlari-jaholat, nodonlik, qoloqlikka qarshi kurashib, о‘z asarlarida mustamlakachilik sharoitidagi halqning irodasini, milliy va ijtimoiy ozodlikka erishish yulidagi his-tuyg‘ularini ifodalashga intildilar. Proza va publitsistka paydo bо‘ldi. Shuningdek, ma’rifatchilik mafkurasi, milliy - ozodlik g‘oyasi, milliy ruh bu yangi adabiyotning muhim xususiyatiga aylandi.

XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Turkiston tasviriy sanati о‘zining yangicha shakllanish davriga asta-sekin kirib kela boshladi. Asosan bu davrga Yevropaning ilg‘or tasviriy san’ati ananalari rus va boshqa halqlarning vakillari orqali о‘z ta’sirini о‘tkazdi. Asta-sekin mahalliy an’analar bilan uyg‘un rivojlangan tasviriy san’atimiz rivojiga M. Novikov, L. Bure, S. Yudim, I.Kazakov, P. Kuznetsov, T. Nikitin, O. Tatevosyan singari rassomlar salmoqli hissa qо‘shdilar.