Низомий номидаги тошкент давлат педагогика унверситети ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш

2.3. Батик композицияси бўйича амалий машғулотларни ташкил этиш методикаси

Совуқ батик усулида ишлаш технологияси.

Бошлаш учун кичкина тажриба ўтказамиз. Ип газлама матосига қалам билан тўртбурчак чизамиз. Кейин тўри келган бирор-бир рангни олиб (махсус матоларни бўяш учун) уни мўйқалам билан бўяб кўрамиз. Натижа? Рангимиз тарқалиб кетди ва бунинг тўртбурчак, ўз шаклини йўқотиб, доғга айланади олади.
Қандай қилиб ранг таралишининг олдини олиш мумкин?
Ушбу услуб рассом имкониятларини чеклаштиради, чунки расмнинг ар бир исми совуқ қоришма орқали чегараланган ва бўёқ билан ишланганда ани чизи ичида ишланади, шунда расм ани ва текис графикага айланиб олади. Матога нақш солинганда энг улай олат бу – равон, тўри ва эгри чизиқлар.
Масалан, илк тажрибалар учун ислимий нақш танланса, улайбўлади, чунки расмнинг анилиги бу эрда катта аамиятга эга эмас.
Равон, тўри чизиқларни чизич орқали ўтказиш улай, қоришма мато юзасида буламаслиги учун чизичнинг бир томонини кўтариб чизи ўтказилади. Совуқ батикда кўпгина табиий ва сунъий шойи матолар ишлатилади, амда илк намуналарни пахта матосида бажариш мумкин. Совуқ батикда матони ишга тайёлашиш иссиқ батикдай. Матони ювиб дазмоллайдилар.
Кейин юмшо шаффоф шойи устидан хомаки суратни ўйиб, устидан қоришма орқали расм (нақш) чегаралари чизиб чиилади. алин шойи ва пахта матоларида эса, расм орқали чизилади.
Хомаки расм матонинг тескари томонидан ўйиб, алам орқали мато юзасида расм ўтказилади. Расмни ўтказгандан сўнг матони тартиб билан ромга тортиш керак. Нақш солиш учун юпа шаффоф шойи танланган бўлса, унга расмни ўтказиш зарур эмас. Остидан хомаки расмдан ёруликка аратиб қоришма орқали чегараланади.
Қоришма билан ишлаш ва тайёрлаш тартиби:
Қоришма билан чизиш учун энг улай асбоб шишали карнайча ҳисобланади ( узунлиги 14-18 см ). Унинг бир учи 135 айрилган (букланган) бўлиши зарур. Аммо унинг бурчаги ўтмас бўлса, унда иш пайти карнайчани матога нисбатан перпендикуляр олда ишлатилади, унга қоришма чизии жуда кучли босимга белгиланади.
Карнайчанинг учи юпа ингичка деворга бўлади, чунки чизиқлар алинлиги кенг аймаслиги учун. Тешиги катта бўлган карнайчанинг учини издирса, у юмшо бўлади ва тешиги исаради (кичраяди).
Карнайчанинг ўткир учини майин наждак қоғози билан ишлов берилади, у мато юзасида осон ва силли сарайиши учун.қоришма амланиб туриши учун карнайча шарсимон шаклда кенг айган ам бўлиши мумкин.
Шишали карнайча ўрнида тешиги ингичка бўлган ар хил пластмасса идишларидан фойдаланса бўлади, ёки доча тайёрлаш мумкин, масалан, шаффоф қоғоздан, тешиги пастда, адочани қоришма билан тўлдириб, уни ёпишо лента билан ёпиштирилади. Ушбу асбоб албатта улай эмас. Бу унинг салбий жиҳатлари:
Энг оддий чегаралувчи қоришма таркиби:
парафин 12 г
резина елими 50-60 г
бензин 80-90 г
Парафин бўлаклари шиша ёки темир идшга солинади ва иссиқ (100^о) сувга жойлаштирилади. Парафин эригандан сўнг, безин ўшилади, кейин эса резина елими. Бензин мидори тахминий берилган, чунки ую елим бензинни кўпро талаб илади, сую бўлса, камро қоришма таркибида бўлган масаллилар исиганда бир-бири билан ўшилади, акс олда бензин буланади, лекин уни яна ўшиш мумкин.
Бензин ва резина елими тез ўт оладиган, бу учун иситиш ускуналаридан фойдаланмаган маъул. қоришмани бу аммомисиз тайёрлаб бўлмайди ва газ олдида чекиш ман этилади.
Мураккаб қоришма таркиби:
парафин 25 г
канифол 1 г
резина елими 100-125 г
бензин 100-125 г
Биринчи навбатда канифолни бу аммомисиз иситилади. У айнагач уни оловдан олишади; парафин ва бензин ўшилади. қоришма уюлиги карнайчанинг тешиги диаметри, матода ишлаганда алинлигига араб танланади.
Шойи матода ишлаганда қоришмани анчагина ую бўлишлиги талаб илади, пахтада ишлаганда анчагина суюро бўлиши мумкин, чунки қоришма алин мато устига ийинро ўтади. қоришма мато бўлакларида синалади. Жуда ую бўлса, унга бензин ўшилади.
Совуқ батик учун резерв қоришмани ва уни суюлтирувчиларни бадиий салонлардан сотиб олиш мумкин. Кейинги пайтда таркибида сув бўлган полимир қоришмалар ишлатилади. У ёнмайди ва бошқа қоришмалардан „ ёимли мазаси “билан фарланади.
Карнайчани мато устига туширилади ва расм чегаралари белгиланади. Расм чегаралари, албатта, ёпи бўлиши керак. қоришма эркин чииши учун, уни мато устида секин, равон, атти босмасдан юритиш керак. Расм чегараларини белгилаш матонинг бир чеккасидан бошлаб, секин-аста, бирорта чизини олдирмай, охирги томонигача юритилади.
Чизиқлар яхши кўринмаслиги мумкин, ушбу кетма-кетликда риоя илинмаса, айрим чизиқлар олиб кетиши мумкин, амда уримаган қоришмани ўл билан булаш мумкин. Карнайчани мато устидан тортгач, қоришма тўкилмаслиги учун карнайчанинг бурунчасини тез тескари томонга адарилиб кўтарилади, қоришма ундан тўкилиб кетмаслиги учун. Ишни тугатгач, карнайча бензинга ювилади. Этиёт бўлиш керак, чунки бензин мутлао мазасиз оиз билан тортилади ва чиарилади.
Шундай бир неча марта карнайчанинг тешиги катта бўлса, қоришма олдилари пахта ўраб тозаланади ва ниоятда карнайча тумшуига ингичка юмшо сим ўтказилиб ўйилади. қоришма томчиси карнайча тешигини бекитмаслиги учун бошқа асбоблардан алоҳида саланади. Ишлов берган мато 1-2 соатда уриши лозим, тезлаштириш учун фендан фойдаланиш мумкин. қоришма таркибида бензин мидори кўпро бўлса, у тезроқ қурийди.
Қоришма билан ишланган ромни; расмнинг яхлитлиги бузилишидан ўрмай, бошқа жойга олиб ўтказиш мумкин. қоришма матода олади, балки у кийим учун мўлжалланган бўлса ам, қоришма рангсиз ва матога о тусда кўринади. О рангни холамаганда қоришмани тинография бўёқи ёки мойсизланган мой бўёқ билан ранг берилади. Айрим пайтларда бирта расм учун бир неча рангли қоришма ишлатилади.
Мой бўёқни мойсизлаштириш унчалик ийин эмас. Уни юмшо қоғозга ёки газета устига сииб, устидан ўта қоғоз билан ёпиш керак. Бир неча кун давомида бўёқни қоғознинг тоза жойига олиб ўйилади токи қоғозга ё изи олмагунига, лекин у мутлао кўринмаслиги керак.
Тайёр бўёқни қоғоздан пичоқ учи билан олиб, бензин билан суюлтириб, қоришмага қўшилади. Бўёқни бир кунда ам ёсизлантириш мумкин, бу учун унинг устига оғир нарса босилади. Ушбу қоришма билан ишлаганда мато бир кун давомида бўялади, чунки қоришмадаги бўёқнинг мой олдилари билинади ва сувли бўёқни ўзига яқин йўлатмайди.
Чегараловчи чизиқларни ранглашда оддий рангли қалам ҳам ёрдам беради. Бу қийин эмас, лекин хусусияти қоришмада сақланади.
Рангли қоришмадан расм чизишда фойдаланса бўлади. Масалан, бўялган мато устидан.
Агар чегараловчи чизиқлар охиргача қуримаган бўлса, у бўёқ билан ишлаганда бўёқни сақлаб олмайди.
Агар матога бир кераксиз томчи қоришмага тушса, уни бензин орқали эритиш мумкин.
Бўёқ билан ишлаш.
Совуқ батикда бўёқлар юзаки ишлатилади, юмшоқ мўйқалам билан ёки тампонлар билан. совуқ батикда доим шойи мато ишлатилади, бўёқнинг оқиши мато юзасида ҳар хил, бу инобатга олинади. Туал, крепашинларда яхшироқ, креп-жаржет, капрон, сунъий шойиларда эса қийинроқ. Шойи матода бўёқ рез қурийди, пахта матосига қараганда. Крепжаржетда ишлаганда мутахассислар бўёқга цирка қўшишади, қоришмага эса мум ва канифол. Чегараланган нақш ичини соф рангларда бўямасдан, ҳатто энг илиқ нафис рангли ўтишларда ишлаш мумкин. Расмнинг бир қисми пахтадан ясалган қўл тампон билан артилади. Бу мато қуримасдан, бўёқни киритилади. Улар бир-бири билан қўшилишади, акварел таассуротини яратишади. Бунда туслар мидори йўқолади. Ҳўлланган мато аста-секен қурийди ва бўёқларнинг қотиши камаяди ва туслар очиқ бўлиб олади.
Агар мато тез қуриса, унинг керакли жойларини яна қўллайдилар. Расмни алоҳида ҳўллаш мумкин эмас, чунки қуригандан сўнг чекки доғлар чегарасида из қолади.
Яхши натижага эришиш учун катта амалий тажриба керак. Бирданига яхши бундай бўлмайди. Агар нақшлайдиган катта иш бошлаган бўлсангиз, шошилмасдан ҳар бир нақшларни чегаралашингиз, бир неча соат сарфлашингиз, кейинчалик бўёқлар орқали ишни бошлаганда, ҳар қаердан бўёқлар оқа бошлайди. Шу вақтда ўзингизни йўқотманг, тез қўлингизга яна карнайчани қоришма билан илинг ва камчиликларни тузатинг.
Агар мўйқалам чегара чизиқларига тегилса, бўёқ расм чизиқларидан ўтиб кетади.
Мато ҳўл пахта билан ўтилса, чегараланган чизиқлар яқол кўринади ва бўёқларни оқиши яхшироқ бўлади, аммо туслар миқдори пасаяди.
Тузли нақшлар .Одатдаги ош тузи бизга ажойиб нафис таассурот беришда ёрдам беради. Бу усулда бизнинг иштирокимиз жуда зарур ва катта аҳамиятга эга.
Масалан, очиқ рангда гулнинг япроқларини белгилаймиз, кейин ҳўлланган қисмларга туз солиб чиқамиз. Бир неча дақиқадан кейин туз остида очиқ рангда оқишмалар пайдо бўлади, туз ортиқча бўёқларни ўзига тортади ва унинг атрофи ёришади. Мато қуриганда, тузни оқамиз.
Бетакрор тузли нақшлар расмнинг алоҳида исмларида фойдаланилади ёки нақшлайдиган матонинг ҳаммасига йирик ва майин туз билан ишлаш тавсия этилади, ромнинг томонларини кўтариб туриб, бўёқлар оқишини маълум томонга йўналтирилади, унга қарама-қарши бўёқлар ёки тоза сув томизилади. Агар матони оқартириш таассуротини оширишни холасак, унда туз ўрнига сийди гранулаларидан фойдаланиш мумкин. Ўз-ўзидан бўёқни яхши очиради.