Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети ф. И.Ҳайдаров Н. С. Жўраев психология тарихи

Платон ҳаёти: Платон тахминан милоддан аввалги 427 йилда Афинада туғилган ва 347 йилда шу ерда вафот этган.
Унинг асл исми Аристокл бўлган. «Платон» унинг лақаби бўлиб, юнонча «кенг елкали», «бўлали» деган маънони англатади. Бу лақабни унга Суқрот берган. Афлотуннинг оиласи бадавлат бўлмасада, аслзодалар насабидан эди. Отаси Аристон Афинанинг охирги шоҳи Кодр авлодига мансуб бўлган. Афлотун аслзода Афиналикларга хос бўлган риёзиёт, мусиқа, грамаатика ва гимнастикадан таълим олган. Гераклит, Парменид, Зенон фалсафаси билан танишган. Милоддан аввалги 407 йилда Суқрот билан танишган. Суқротнинг ўлимигача унинг энг яқин шогирдлари қаторида бўлган.
Кўп вақтини шеъриятга бағишлаган. Манбаларга кўра, у қатор достонлар, лирик асарлар, фожиа ва комедияларнинг муаллифи бўлган. Унинг 25 га яқин шеърий усулда битилган миниатюра- эпиграммалари бизгача етиб келган. Бундан ташқари унинг 23та асл нусхадаги ва 11та унинг қаламига мансуб Дея тахмин қилинадиган суҳбати, «Суқрот мадҳи» деб номланган нутқи, шунингдек, 13та мактуби маълум. Афлотуннинг суҳбатлари қуйидагилардан иборат: «Протагор», «Федон», «Парменид», «Теэтет», «Тимей», «Критий», «Лахет», «менон», «Давлат», «Сиёсатдон», «Қонунлар», «Федр», «Филеб» ва бошқалар.
Афлотуннинг Атлантида тўғрисидаги ҳикояси кейинги маданиятларнинг ҳаловатини бузиб, авлодларнинг ичига ғулғула солди. Унинг ёзишича, 12 минг йил олдин Гибралтар яқинида сирли қитъа мавжуд бўлиб, бир кеча кундуз ичида денгиз қаърига чўкиб кетган. Афлотун ҳалокатнинг аниқ ўрнини кўрсатмаган, аммо файласуфнинг обрўйи шу қадар баланд эдики, дарҳол ғойиб бўлган атлантлар мамлакатини излашга киришилган. Уни ҳозир ҳам излашмоқда.
У келиб чиқиши бўйича аслзодаларга мансуб бўлиб, унинг уруғи она томонидан қонуншунос Солонга бориб тақаларди Оилавий анъанага риоя этиб, унинг сиёсий фаолиятга тайёрлашган. Бироқ тақдир бошқача ҳуки чиқарди. Афина демократияси Спартадан мағлубиятга учради ва Афинадаги ҳокимият қисқа муддатга ўттизта тиранга ўтди. Ўз навбатида уларнинг ўрнини янги демократик ҳокимият эгаллади, бу ҳокимият 399 йилда Сократни ўлим жазосига ҳукм қилди, Платон эса унинг шогирди ва издоши бўлган. Эхтимол шунинг учун Платон сиёсий фаолиятда, жуда бўлмаганда ўша пайтда Афинада мавжуд бўлгани каби турдаги бундай фаолиятда иштирок этмасликка қарор қилган. У бунинг ўрнига сиёсатни қандай қилиб қайта қуриш мумкинлиги билан кизика бошлаган. Платон Сократнинг софистлар релятивизмини назарий жиҳатдан инкор қилишга доир ишини давом эттирган, у бундай оқимни ижтмоий инқирознинг намоён бўлиш шаклларидан бири деб қараган эди. Платон идеал давлатнинг оқилона сиёсатини қуриш учу насос бўлиши мумкин бўлган тамойилларни очиб бериш вазифасини ўз олдига мақсад қилиб қўяди. У сиёсий фаолиятда иштирок этиш ўрнига сиёсатнинг ўзи нима ва у қандай бўлиши керак деган масалани тадқиқ этишга киришди. Бунда Платон Ушбу принципиал масалалар хусусида мушоҳада юритар экан, геркча полисни назарда тутган эди.
Платон ўзининг сиёсат ҳақидаги ғояларин бир неча марта амалга ощиришга уриниб кўрди. Шундай бир уриниш Сицилиянинг Сиракузи шаҳрида ҳукмронлик қилган тиран Дионисий 1 (тахминан милоддан аввалги 430-367 йиллар) ҳокимияти қошида, бошқаси – унинг ўғли Дионисий 2 нинг (милоддан аввалги 367-344 йиллар) ҳокимлиги даврида амалга оширилган. Унинг ҳар икала уриниши ҳам тўла мағлубиятга учради ва Платон Афинага соғ-омон қайтиб кетишга базўр муваффақ бўлди.
Платон Сиракузига қилган саёҳатидан ташқари Жанубий Италия бўйлаб ҳам сафар қилди ва бу ерда пифагорчилар билан танишди. Афтидан, бу учрашув унга жиддий таъсир кўрсатган . Уларни қуйидаги 1) математика барча нарсаларнинг ички моҳиятидир: 2) олам дуалистик тусдадир, бу ғояларнинг ҳақиқий борлиғи билан ғояларнинг сояси сифатидаги ҳиссий борлиқа бўлинишда акс этади: 3) руҳ абадийдир ва бир жисмдан бошқа жисмга кўчиб юради деган умумий қарашлар бирлаштирган. Платон ва пифагорчиларга, шунингдек, назарий Фан диний мистицизмга бўлган қизиқиш ва аскетик аҳлоқ бирдек хос эди.
Милоддан аввалги 388 йилда Платон Афинадаги мактаб- Академияга асос солди. У ўзи жойлашган жой – ярим худо академга бағишланган қайинзор номи билан аталган эди. Академия 900 йилдан зиёд амал қилиб турди ва император Юстиниан 1 нинг (483-565) фармонига кўра 529 йилда ёпилди. Бу Рим империясининг таназзулга учраган даврида дастлабки христиан монастрларининг оммалашиши билан қарийиб бир вақтда юз берди. 1100-йилларда илк университетлар (Боланья, Париж) ташкил этилган вақтгача Айни шу манастирлар жамоалари Ўрта асрлардаги Европа маданий институтларининг асосий таянчи бўлган эди. Шундай қилиб, Платон академиясидан бошлаб ҳозирги университетлар ва «ўқитувчилар ҳамда олимлар сифатидаги академиклар» бир қисми бўлган узлуксиз анъанага асос солинган.
Афинадаги Академияда нафақат фалсафа, шу билан бирга геометрия, астрономия, география, зоология ва ботаникадан ҳам таълим бериларди. Бироқ сиёсий таълим марказий ўринни эгаллаган эди. Таълим лекциялар, мунозаралар ва биргаликдаги суҳбатларга асосланарди. Ҳар куни гимнастика машғулотлари ўтказилар эди.
Сократгача бўлган олимлар асарларининг фақат бир неча парчаларигина бизнинг давримизгача етиб келган. Платондан 30 га яқин кичик ва катта диалоглар, шунингдек бир қатор хатлар сақланиб қолган. Бундан ташқари, Платонга бағишланган иккиламчи адабиётлар ҳам мавжуд.
Платон таълимотини қайта тиклашнинг қийинлиги сақланиб қолган асарларнинг камлиги билан эмас, балки диалоглар ёзилган услуб билан боғлиқдир. Уларда узил-кесил хулоса ва қоидалар йўқ, Платоннинг ўзи эса уларда жуда камдан-кам намоён бўлади. Бундан ташқари, Платоннинг умри мобайнида унинг қарашларининг ўзгариб борганлигини ҳам ҳисобга олиш керак. Одатда Платон диалоглари ичидан уч гуруҳни ажратиб кўрсатишади: 1) илк, «сократча» диалоглар: 2) Платоннинг етук доктиринасини акс эттирувчи диалоглар (Давлат шунга киради) ва 3) сўнгги даврдаги диалоглари, қонунлар шуларга мансубдир.
Антик психологиянинг энг юқори чўққиси Аристотельнинг руҳ хақидаги машҳур таълимоти ҳисобланади. Машҳур файласуф Гегель айтганидек, «биз психологияда эга бўлган яхши нарсалар - бу Аристотельдан олган нарсаларимиздир. Аристотель «О душе» яъни «Жон хақида»» номли трактида руҳ муаммосини системали ўрганишга бағишланган ўз ғояларини ёритиб беради. Аристотель 17 ёшда Платонга шогирд бўлиб тушган. Аммо Платоннинг қарашлари йўлидан бормади. Аристотельга кўра, руҳ органик тананинг шакли. Бу танани Аристотель қуйидаги метафора билан тушунтирди, «Агар кўз алоҳида тирик мавжудот бўлса, кўриш қобилияти унинг руҳи бўлар эди. Кўриш қобилиятини йўқотган кўз аслида кўз бўлмайди, у фақатгина кўз деган номни сақлаб қолади, холос. Бундай номни чизилган ёки бирор нарсадан ясалган кўзга ҳам бериш мумкин. Тириклик руҳсиз бўлмайди. Руҳ танани тирик қилади. Тананинг барча хусусиятлари ўсиш, нафас олиш, фикрлаш асосида руҳ туради. Бошқача айтганда тана ва бошқа органлар руҳ хизматидаги қуролдир. «Тана руҳ учун мавжуддир», деб ёзади. Аристотель руҳни танадан ажратиб бўлмайди» деган қатъий хулосага келди. Аристотель барча руҳнинг характер ва хусусиятларни «энтелэхия» деган махсус тушунчага бирлаштиради. Руҳ харакат қилмайди, тана ҳаракат қилади, лекин бундай тана руҳлидир. Шу тариқа Аристотель Платоннинг тана ва руҳ ажралиши, руҳнинг қисмларга бўлиниши хақидаги ғоясини ўткир танқид қилди.
Материализм ғоялари антик психологияда анатомия ва медицинадаги ютуқлари билан мустаҳкамлаб қўйилади. Эр.ав. 6 асрда яшаган табиб ва файласуф Алкмеон Кротонский фан тарихида биринчи бўлиб, фикрларнинг бош мияда туғилиши тўғрисидаги тахминни илгари сурди». «Медицинанинг отаси» Гиппократ /эр. ав. 460-377 йиллар/ Ликсеон каби тафаккур ва сезги органи мия эканини таъкидлайди. Унинг ёзишича мана шу қисм билан биз фикрлаймиз, яхши ва ёмонни ажратамиз, танамизнинг мана шу қисми билан кўрамиз. Мия соғ ҳолатда бўлгандагина биз соғ фикрлаймиз». Гиппократнинг ишлари орасида энг катта шуҳрат келтиргани темперамент хақидаги таълимотдир. Унга кўра, инсон темпераментини организмдаги 4 хил суюқлик: миядаги шилимшик модда, юракдаги жигардаги сафро, қора талоқдаги қора сафронинг нисбатини белгилаб беради. Қоннинг устунлиги - сангвиник темпераментига (лот. - қон), шилимшиқ модда устунлиги - флегматик темпераментига (грек – шилимшиқ модда), сафро устунлиги - холерик темпераментига (грек - сафро, ўт), қора сафро устунлиги меланхолик темпераментига (грек - қора сафро, ўт) тўғри келади. И. П. Павловнинг айтишича, Гиппократ сон-саноксиз вариантлар ичида инсон хулқини тушунтирувчи капитал назарияга асос солди.
Александрияда маълум вақтгача ўликларни ёриб ўрганишга рухсат берилиши Александриядаги 2 та йирик табиб олим Герофил ва Эразистрантнинг янги кашфиётларига сабаб бўлди. Птолемейнинг шахсий табиби Герофил биринчи бўлиб, нервлар, пайлар ва боғламлар ўртасидаги фарқни аниқлади, кўзнинг тузилишини батафсил тарифлаб берди. Эразистрат бош миянинг тузилишини таърифлаб, катта ярим шарлардаги эгри ва бугриликларнинг кўплигидан одам ақлий жиҳатдан ҳайвонлардан устун туради деган фикрга келди.
Бу барча анатомо-физиологик маълумотларни римлик табиб Клавдий Гален /эр .ав. II аср/ умумлаштирди ва янгилари билан бойитди. Унинг асарларидан 17 асргача кенг фойдаланилди. Ҳар хил мускулларга борувчи нервларни кесиш билан Гален хулосага келдики, тананинг нервсиз бирорта қисми йўқ, бирорта ҳаракат, бирорта ҳиссиёт уларнинг иштирокисиз кечмайди.
Экспериментлар орқали Гален орқа миянинг функцияларини ҳам аниқлади.
Агар орқа мияни кўндаланг кесса, кесилган жойдан пастда жойлашган барча тана қисмлари харакатчанлиги ва сезувчанлигини йўқотади, деган хулосани олим асослаб берди. Гален Гиппократнинг темперамент таълимотини янада ривожлантирди. У барча нарсаларнинг 4 хил холати – илиқ, совуқ, қуруқ, ва нам ва 4 хил суюқлик 13 та темпераментни келтириб чиқаради, деган фикрда эди. Шу темпераментларнинг биттаси нормал бўлиб, 12 тасида нормадан четга чиқиш мавжудлигини Гален тушунтирмоқчи бўлди.
Кўриш идрокини ўрганишга афиналик табиб Александр Вфродийский /139-211/ катта ҳисса қўшди.
Антик мутафаккирлар томонидан тўпланган руҳ ҳақидаги таълимот кейинчалик фаннинг шаклланиши учун замин яратди.