Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика


IV  БУЛИМ. ХОЗИРГИ ДАВР ВА УНИНГ УЗИГА ХОС



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

IV 
БУЛИМ. ХОЗИРГИ ДАВР ВА УНИНГ УЗИГА ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИНИ ФАЛСАФИЙ АНГЛАШ МУАММОСИ
4.1. 
Табиат тараккиётининг Ноосфера (Акл сохаси) боскичи ва
одам т т н и н г Ер сайёраси истикболидаги маъсулияти ошиб бориши
Фан тарихи деганда фундаментал харектердаги билимлар 
тараккиёти 
назарда 
тутилади. 
Бу 
билимлар 
олам 
тараккиётининг энг умумий конунлари деб юритилади.
Бундай билимлар парадигмаларни тушунишга ёрдам беради. Парадигма 
купчилик томонидан катта ахамиятга эга булган илмий ютукларнинг эътироф 
этилиши булиб, у илмий жамоатчиликка катор муаммоларни куйиш ва уларни 
янгича усулда хал этиш моделини беради.34 Мана шундай парадигмалар сирасига 
фан 
тарихидан 
Аристотель 
динамикасини, 
Пголемейнинг 
геоцентрик 
назариясини, 
Ньютон 
механикасини, 
Ч.Дарвиннинг 
эволюцион, 
В.И.Вернадскийнинг биосфера назариялари ва бошкапарни киритиш мумкин. 
Парадигмапарнинг бир-бири билан алмашинуви фан-техника инкилобига олиб 
келди.55
Олам борликнинг таркибий деганда биринчи навбатда табиат олами назарда 
тутилади. Хозирги замон фалсафасида табиат тушунчаси кенг ва тор маънода 
изохланади.
Унинг кенг маъноси олам, инсонни ураб олган дунё (моддий нарса ва 
ходисалар)ни назарда тутилади. Айни вактда бу тушунчанинг тор маънода 
оламнинг тириклик (хаёт) мавжуд кисмини ифодалайди.
XIX 
асрдаги табиатшунослик фанлари тараккиёти натижасида хаёгнинг 
пайдо булиши ва Ердаги эволюция жараёнлари муаммоларини тушунишга 
нисбатан янгича ёндошувлар юзага келди, шунингдек инсоннинг дунёда уз 
урнини англаб етишига интилиши кучайди. Бу хол табиат тушунчасини 
изохлаш да хам намоён булди, у олам, борликнинг биосфера (Ж.Ламарк 1802- 
йилда биосфера атамасини фанга киритган), яъни «хаёт сохаси» деб номлаган 
кисминигина 
англата 
бошлади. 
Биосфера 
жонсиз 
табиатнинг 
аввапги 
ривожланиш махсули булиб, Ернинг хаёт кечаётган нозик катламини ташкил 
этади.У атмосфера, гидросфера ва литосферанинг юкори кисмини камраб олади.
Епюсферада инсон ааохида урин эгаллайди. У жонли табиатнинг кисми, 
айни вактда унга фаол таъсир этувчи, фаол кучга айланди. Бу хол экология 
муаммоларида уз ифодасини топди.Улар кескинлашгани сари инсон узининг 
табиатан узгарган урнини 
янада теранрок англай бошлади; 
табиат ва
,4 К ар ан г: К у н Т С трукту ра н а у ч н ы х р е в о л ю ц и й
М. "П р о гр е с с ", 1975.. С гр 11.
15 К а р а н г: К 'ам баров А Ж а м и я т н и н г м аъ н а в и й и н ги .ш н и ш и ж а р а ён и д а и л м и й к а д р и я т л а р н и н г урни.
Н о м з о д л и к д и с се р т а ц и я и ш и. Ф а р го н а , 2 0 0 6 . 1 13- о
188
Т а б и а т т а р а к к и ё т ш а
я н г и ч а ёндаш ув.


жамиятнинг узаро алокаси масаласини илмий, фалсафий ва амалий нуктаи 
назар
дан ечишга харакат кила бошлади Бу хол биосфера таълимотининг 
ш аклланиш ига туртки берди. Бу таълимот рус олими Вернадский В.И. (1863- 
1945) томонидан ишлаб чикилди. Олим жонли организмларнинг сайёра буйлаб 
таркалишини биосфера деб атади. У фалсафанинг илмий изланиши учун катта 
ахамиятга эгалигини, фалсафа табиий фанлар учун методология эканлигини 
таъкидлади ва биосфера ва ноосфера таълимотида табиатга фалсафий ёндошиб, 
табиат ва жамият, инсон узаро алокадорлигини асослади. У узига кадар мавжуд 
жамият ва табиат хакидаги карашларни, “табиат” битмас-туганмас манба деб 
хисобловчи анъанавий карашларни инкор этиб, жамият ва табиат алокадорлиги 
табиатдаги узгариш ларда уз ифодасини топади, бу узгаришда инсоният кудратли 
геологик кучга айланади; буни инобатга олмаслик мумкин эмас, деган гояни 
илгари сурди.
Вернадский ж амиятга жонли ва жонсиз табиатнинг бирлиги сифатида, 
инсонга фаол субъект сифатида ёндошиб, жамият ва табиатнинг узаро алокасида 
инсон фаолиятининг урнини унинг таъсирида юз берган сифат узгаришларини 
илмий асослашга харакат килди. Жамият ва табиатнинг узаро алокасида инсон 
фаолиятининг урнини унинг илона фаолияти энг мухим омилга айланадиган 
холатга эришишни у «ноосфера» (юнон. noos - акд, идрок ва sphaira - соха), яъни 
акл-идрок сохаси деб номлади. Шундан бери ноосфера деганда, инсоннинг хар 
кандай узгартирувчилик фаолияти табиий ва ижтимоий жараёнларни илмий 
туш униш га асосланадиган ва табиат ривожланишининг умумий конунлари 
билан 
мувофиклаштириладиган 
материя 
мавжудлиги 
барча 
шакллари 
бирлаш увининг олий боскичи сифатида тушунилади. Бошкача айтганда, 
ноосфера 
«жамият-табиат» 
тизими 
табиий-тарихий 
тараккиёт
ривожланишининг олий боскичи, хали мавжуд булмаган, лекин шакллана 
бошлаган, 
агар инсоният бухронлар юз беришини хохламаса ва келажакда 
муносиб хаёт кечиришни истаса, албатта мавжуд булиши керак булган 
боскичдир.
А ксарият тадкикотчилар таъкидлаганидек, бундай “Биосфера'’ боскичга 
эришиш жамият ва табиатнинг - узаро алокасини оптималлаштириш асосидаги 
тадрижий ривожланишни такозо этади. Муштарак ривожланишнинг мазкур типи 
табиат ва жамият кооэволюцияси деб аталади ва ноосферага эришиш унинг 
тадрижий якуни хисобланади.
Ж амият ва табиат муносабатларининг тадрижий ривожланиши гоялари 
ер ю зила органик, кейинчапик эса - ижтимоий дунёнинг вужудга келиши ва 
р и в о ж л а н и ш и ни
белгилайдиган конуниятларнинг янгича талкинига асосланади. 
Ж о н л и
ва жонсиз табиатнинг узаро алокаси натижаси уларок Ер литосфераси,
I ндросфераси ва атмосферасининг янги холати юзага келдики, бу «биосфера» ва
189


«ноосфера» 
каби 
синтетик 
тушунчаларда 
уз 
аксини 
топади. 
Мазкур 
тушунчаларнинг илмий муомалага киритилиши ва фалсафий асосланиши 
узгартирилган табиатни тушунишда бутунлай янги боскич булди.
«Ноосфера» атамаси француз тадкикотчиси Э.Леруа томонидан 1927- 
йилда Париждаги семинарда В.Вернадскийнинг шу сохага багишланган 
маърузаси мухокамасида геологик биосферанинг хозирги боскичини ифодалаш 
учун таклиф килинган. Кейинчалик бу атамадан П.Тейяр-де-Ш арден кенг 
фойдаланган. У ноосферани учламчи давр охирида вужудга келган, усимликлар 
ва хайвонларни камраб олувчи, биосферадан ташкарида ва биосфера узра амал 
килувчи Ернинг «фикрловчи катлами», унинг узига хос кобиги сифатида 
тушунади. «...Ерда тафаккур учкуни ялт этгани захоти хаёт унинг узини танкид 
килиш ва у х,акда хукм чикаришга кодир кучни яратди»,1 деб ёзган эди олим. 
Ноосфера инсон фаолияти, бу фаолиятнинг фикр ва вазифаларини максад ва 
инсоннинг фикрларини бахамжихат харакатлар воситасида умумий бирлашишга 
жалб килувчи инсониятнинг фикрловчи кучлар ва бирликларнинг бутун мажмуи 
сайёрамиз эволюциясига таъсир курсатади, уни куп жихатдан белгилайди.
В.И.Вернадский 
ноосферага биосферани ва умуман табиатни узгартиришга 
каратилган инсон фаолияти натижаси сифатида ёндошди. Унинг фикрича, Ер 
атрофида келиб чикиши антропоген хусусиятга эга булган «парда» вужудга 
келади, аммо бу идеал соха эмас, балки биосферанинг ривожланишидаги муайян 
боскичдир. Бунда одамларнинг онгли узгартирувчи фаолияти амалда мазкур 
ривожланишнинг харакатлантирувчи кучига айланади, шу тарика юзага келган 
«акд-идрок сохаси» эса моддий кучга айланади.
Эволюция жараёнида ривожпанишнинг маънавий-рухий табиатга эга 
булган янги воситалари ва омиллари пайдо булишини хамда улардан 
фойдаланилишини узида ифодалайди. Тейяр-де-Ш арден фикрига кура, эркин 
фикрлаш ва кашф этиш, уз харакат ва фикрларини англашга кодир инсоннинг 
пайдо булиш и - биологик шаклнинг янги, 
истикболли ривожланиши, 
«борликнинг янги тартиби»ни урнатувчи омилдир. Бу янги соха том маънода 
мустакил, тизим хосил килувчи омил булиб, у инсониятдан таш карида ва 
инсониягсиз юзага келиши мумкин эмас.
Н оосфера тушунчасининг мазмунидаги акл-идрок умуман инсон онги ва 
ш ахснинг барча маънавий жихатларининг уйгунлигини ифодалайди. Хрзирги 
вактда «ноосфера» тушунчаси турли соха олимлари диккатини узига тортмокда. 
Б аьзи карашларда унинг мазмуни информацион жараёнлар билан боглик холда 
ва информацион-энергетик-моддий бирлик сифатида таърифланади. Бугунги
'Т е й я р д е Ш арденУ /В сем ирная эн ц и к л о п е д и я. -М .: С о в р е м е н н ы й л е т е р а г о р , 2001 -С. 346.
190


кунда анча кенг гаркалган «интеллектуал тизимлар » атамаси ноосферага кириш 
механизмларидан бирини ифодалайди.
Биосферадан ноосферанинг хосил булиши инсониятнинг узвийлигини 
намоён этади. Ноосфера узининг «акд-идрок сох,аси» деган номини окдамоги 
лозим. 
Унда 
техник 
тараккиётнинг 
инсоният 
келажаги 
учун 
сапбий 
окибатларини бартараф этиш ва ижтимоий хаёт равнаки учун кенг имкониятлар 
яратиш га кодир булган гуманистик илмий тафаккур амалда хукм суриши талаб 
этилади.
Акл-идрок нафакат билишнинг махсус аппарата, балки хаёт фаолиятини 
ташкил этувчи манба хисобланади. В.Вернадский фикрига кура, ноосферанинг 
шаклланиши усиб бораётган илмий тафаккур ва унга асосланган унумли 
ижтимоий мехнат таъсирида юз бериши лозим. Илмий тафаккурнинг усиши 
инсониятнинг 
мавжудлик шарт-шароитларига жиддий таъсир 
курсатмай 
колмайди. В.Вернадский фикрича, ноосфера туфайли инсоният хаётининг олий 
ташкилий вазифаларини хал килиш хам, табиий космик тартибни окилона 
тартибга солиш хам мумкин.
«Ноосфера» тушунчаси илмий муомалага киритилиши билан фалсафада 
энергиянинг янги тури маъноси хакида фикр юрита бошлади. У уз мохиятига 
таркибига кура, биокимёвий жараёнларнинг узига хос 
тури хисобланади. 
Ш унинг баробарида акд-идрок узига хос намоён булади. Инсон маданияти 
энергияси ёки маданий биогеокимёвий энергия деб номлаш мумкин булган 
энергиянинг бу янги шакли - акд-идрок ноосферани яратадиган асосий 
омиллар дан биридир. Ноосфера чегаралари инсоннинг билан боглик, улар 
узгармас эмас, фикрлаш жараёнларининг окилоналик ва сифат даражасига 
боглик деган хулосага келиш мумкин.
И нсоният хаёт фаолиятининг номутаносибликларига бархам бериш 
имконияглари айнан ноосфера билан богланмокда. Борликни туш униш га 
нисбатан 
универсал 
ёндашув 
нафакат 
Ер 
цивилизациясининг 
устувор 
кадриятлари ва тамойилларини, балки коинотга муайян богликликни хам уз 
ичига олади. Инсониятнинг табиат билан богликдик механизмлари ранг- 
барангдир. Улар факат биологик, техник ёки ижтимоий механизмлардангина 
иборат эмас. Бу механизмлар узаро таъсир жараёнида шундай мураккаб тизим 
касб этадики, бунда бир катлам иккинчи катлам устидан урин олиб, уз таъсири 
билан учинчи катламни узгартиради.
«Ноосфера» тушунчасида 
инсон 
фаолиятининг оламшумул 
сапбий 
окибатлари хакидаги куп сонли фактографик маълумотларга карши эътирозлар 
мажмуи хам мужассамлашган. Г.М аршнинг 1866-йилда нашр этилган «Инсон ва 
табиат 
ёки 
табиатнинг 
физик-географик 
шарт-шароитлари 
узгаришига 
инсоннинг таъсири хакида»ги китобида яшаш мухитига инсоннинг салбий
191


таъсири тутрисида куплаб далиллар келтирилган ва улар халокатли окибатларга 
олиб бориши мумкинлиги айтилган. Булар: тупрок катламининг бузилиши, 
урмонлар майдонининг кискариши, хайвонлар турларининг кирилиши ва 
хоказолар.
Биосферанинг янги боскичи Ноосфера булиб, у планетар характердаги 
инсон аклининг геологик кудрати билан боглик. Тайьер де Ш арденнинг “Инсон 
феномени” асарида таъкидлаганидек, Ноосферанинг вужудга келиши, дастлаб, 
Н о т а
sapiens 
(Онгли 
одам)нинг 
пайдо 
булиши, 
яъни 
уларда 
илк 
ижтимоийлашиш даври билан боглик; Ноосфера биосфера ривожланишининг 
ижтимоийлашган боскичи деган хулосага келган. Ноосферани биосферадан 
устун куйиш ёки уни яхлит феномен сифатида биосферадан ажратиш мумкин 
эмас.36 Айни вактда бу туш унчада аклнинг шубха килиб булмаслиги хакида ran 
боради.
Ноосферани биосферадан ажралган, мустакил мавжуд 
булган алохида кобик ёки борликка хеч кандай алокаси 
булмаган соф назарий караш сифатида эмас, балки биосферанинг бир холатдан 
бошка холатга утиши, бунинг натижасида бутунлай янгича сифат касб этиши 
сифатида тушунмок лозим.
Инсон ракеталар, сунъий йулдошлар, орбитал станциялар ва бошка 
космик техникадан фойдаланиб, табиий шаклланган биосфера чегараларидан 
таш карига чикади, айни 
вактда у (инсон) шу биосферанинг таркибий кисми 
сифатида, у узининг хатти-харакати билан биосфера чегараларини кенгайтиради. 
Ж амият табиат билан узаро алокага киришиб, биосферага кириб боради, уни 
янгича мазмун билан бойитади, «ижтимоийлаштиради». Биосфера ижтимоий 
борлик доирасига тобора кучлирок «тортилади», унинг чексиз ривожланиш ва 
такомиллашиш жараёни эса ижтимоий хаётга уз таъсирини курсатади. 
Табиатнинг бир кисми булган инсон мазкур жараённи тухтата олмайди.
Биосферанинг 
ноосферага 
утиш и> 
авваламбор, 
инсон 
узининг 
узгартирувчи фаолиятида 

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish