Нигинахон шермухамедова

Empedokl 
(mil. av. 484-421 yillar) «borliq» atamasini 
bevosita ishlatmagan bo‗lsa ham, «barcha narsalarning to‗rt negizi» (olov, havo, 
suv va er) haqida so‗z yuritar ekan, dunyo (kosmos) tuxumsimon ko‗rinishga ega 
deb hisoblagan, hayot nam va issiq suv o‗tlaridan kelib chiqqani haqida mulohaza 
yuritgan.
Geraklit
(mil. av. 544-483 yillar) shu davrda borliqni tushunishga nisbatan 
dialektik yondashuvni ilgari suradi. U butun dunyo muttasil harakat va o‗zgarish 
jarayonini boshdan kechiradi deb hisoblagan va shu munosabat bilan «ayni bir 
narsa mavjud va nomavjuddir» deb qayd etgan. 
Geraklit, (yangi davrda esa 
F.Gegel) dunyo manzarasiga shakllanish g„oyasini kiritdi.
Bu g„oyaga asosan 
butun dunyo, borliq o„zgaruvchi jarayondir
. Geraklitning «hamma narsa oqadi» 
shiori Parmenidning «borliq mavjud» shioriga qarshi turadi hamda borliqni hamma 
narsani o‗z ichiga oluvchi va uzluksiz o‗zgaruvchan hayot oqimi sifatida tushunish 
imkonini beradi. Geraklit fikriga ko‗ra, borliq yo‗qlik holida beqarordir. Bu 
beqarorlik qarama-qarshiliklar kurashida o‗z ifodasini topadi.‖Kurash - hamma 
narsaning otasi va podshosi‖. Hamma qarama-qarshiliklar zamirida borliq va 
yo‗qlik o‗rtasidagi qarama-qarshilik yotadi. SHu bois ―panta rei‖ – hamma narsa 
oqadi, hamma narsa o‗zgaradi. Harakat qarama-qarshiliklarning bir-biriga o‗tishi 
natijasidir. Borliq va noborliq uzviy aloqadorlikda, biri ikkinchisini keltirib 
chiqaradi. Dunyoning asosi bo‗lmish to‗rt element olovni tan olsada, ularning 
barchasi biri ikkinchisiga o‗tadi. Erning o‗limi- suvni, suvning o‗limi havoni, 
havoning o‗limi olovni yaratadi va aksincha‖
1
.
Ammo cheksiz shakllanish g‗oyasi zidiyatlidir. Muayyan joyda o‗zining hal 
qilinmagan kundalik muammolari bilan yashovchi odamga o‗zgaruvchan dunyo 
ma‘qul keladi, lekin u dunyo yaxshi tomonga va maqsadga muvofiq tarzda 
o‗zgarishini xohlaydi. CHeksiz o‗zgarish va tartibga solib bo‗lmaydigan o‗zgarish 
g‗oyasi odatdagi tafakkur uchun noqulaydir. Borliq chekli va cheksiz, o‗zgarmas 
va o‗zgaruvchanning qarama-qarshiligida ifodasini topadi.